حذف عملی ایران از کریدورهای تجاری
در خبرها آمده که اولین قطار ترانزیتی افغانستان -ترکیه از اول اردیبهشت در مسیر ایران متوقف شده است. این قطار که حامل سنگ کالک است، قرار بود اولین قطاری باشد که بعد از تکمیل راه آهن خواف-هرات در تابستان گذشته از این محور راهی ترکیه شود. درباره علت این اتفاق، اگرچه گمان هایی وجود دارد، اما رسما توضیحی داده نشده است. این اتفاق در بستر آنچه به «تقابل کریدورهای تجاری» شهرت یافته، درخور توجه است. با وجود اینکه به لحاظ ژیوپلیتیک و دسترسی، ایران محوری ترین موقعیت را در محل اتصال سه قاره جهان دارد و می توانست قلب ترانزیت جهان باشد، اما حضور ایران در هفت مسیری که در یکی، دو دهه اخیر برای اتصال شرق و غرب و شمال و جنوب عالم مدنظر بوده، بسیار اندک است و تقریبا همه آنها ایران را دور می زنند. در مسیر جاده ابریشم چین-اروپا، عمدتا استفاده از مسیر دریایی ایران در خزر مدنظر است. کریدور شمال-جنوب که قرار است از ایران بگذرد، همچنان با مشکل عدم تکمیل دو خط آهن چابهار-زاهدان و رشت-آستارا مواجه است. این در حالی است که برای مثال، ترکیه بخش اصلی در شش مسیر است و تنها در مسیر دریایی جاده ابریشم چین به اروپا نام ترکیه دیده نمی شود.
حذف عملی ایران از کریدورهای تجاری با وجود نزدیک تر و ارزان تر بودن ترانزیت از طریق ایران، تنها یکی از نمونه هایی است که حکایت از بلااستفاده ماندن موقعیت ژیوپلیتیک کشور دارد. در حوزه های دیگر نیز، به ویژه در خلیج فارس، مزیت های ژیوپلیتیک ایران در حال رنگ باختن است. رابرت کاپلان در کتاب مرجعش (the Revenge of Geography) از موقعیت «محوری» ایران در خاورمیانه می گوید و تاکید می کند که «امتیاز موقعیت مکانی ایران در جنوب هارتلند مکیندر و داخل ریملند سپایکمن مهم تر از هر عامل دیگری است». ایران بر سر راه شرق و غرب و رابط طبیعی بین آسیای میانه، شبه قاره هند و خاورمیانه است. دامنه های غربی رشته کوه های زاگرس بر بین النهرین مسلط است. ایران بالقوه دارای بیشترین نفوذ طبیعی بر آسیای میانه و قفقاز است. کاپلان توجه می دهد که تمام نفت خاورمیانه بزرگ، یا در جنوب ایران است یا در شمال ایران و ایران در بهترین موقعیت برای ترانزیت نفت و اشراف بر مسیرهای انتقال آن قرار دارد. موقعیت ایران و فلات ایران به عنوان «قلعه خاور نزدیک» به ایران امکان داد تا نخستین امپراتوری جهان را بنا نهد و در مقاطعی هم زمان در آتن و آسیای میانه حضور داشته باشد. ایران برخلاف بسیاری از کشورهای خاورمیانه، کشوری بی تاریخ و مصنوعی نیست و سابقه مستمر ملت-دولت سازی ایران بیش از هر دولت دیگری در منطقه است. به لحاظ جغرافیای فرهنگی، ایران در طول تاریخ خود همیشه جذابیت تمدنی داشته و از اروپای شرقی تا بغداد و تا کلکته به نوعی قلمرو فرهنگ فارسی بوده است.
ایران از مزیت های ژیوپلیتیک بی نظیری نیز در خلیج فارس برخوردار است. چهار جزیره ایرانی در نوار شمالی تنگه هرمز، اشراف ایران بر این آبراه حیاتی را تامین می کنند. ایران بیشترین ساحل را در خلیج فارس دارد، آب در جوار سواحل ایران بیشترین عمق را دارد و خطوط تفکیک تردد دریایی ناچارا از مجاورت شش جزیره ایرانی در خروجی غربی تنگه هرمز می گذرند. ضمن اینکه ایران با بیش از 500 کیلومتر مرز با دریای عمان و دریای عرب و وجود بندر چابهار، بهترین انتخاب برای دسترسی آسیای مرکزی به دریای آزاد است.
اما مزیت های ژیوپلیتیک می تواند پایدار و همیشگی نباشد. تحولات تکنولوژیک مانند دریانوردی، سلاح های موشکی و هسته ای، تغییر صف بندی قوا در منطقه و جهان، رونق یافتن و متروک شدن مسیرهای ارتباطی، افزایش یا کاهش استفاده از برخی منابع طبیعی، شکل گیری و فروپاشی ایتلاف ها و… بر موقعیت ژیوپلیتیک کشورها تاثیر دارند. بنابراین اگرچه جغرافیای مناطق تقریبا ثابت است، اما مزیت ها و معضلات ژیوپلیتیک تحت تاثیر تعامل بین جغرافیا، تصمیمات دولت ها و پیشرفت فناوری می توانند متحول شوند. مزیت های ژیوپلیتیک ایران اکنون به دو دلیل با تهدیدات جدی مواجه است: 1- بی توجهی دولت ایران به کاهش مستمر اهمیت عوامل ژیوپلیتیک و ایدیولوژیک و اهمیت یافتن فزاینده عوامل ژیواکونومیک و 2- فقدان عمل گرایی و انعطاف پذیری لازم برای تطبیق خود با تحولات اثرگذار بر نظم ژیوپلیتیک در منطقه و جهان.
دورخوردن ایران توسط کریدورهای تجاری و لوله های نفت و گاز، توسعه کرانه های جنوبی خلیج فارس در قیاس با عقب ماندگی کرانه های ایران، احتمال اتصال جاده ای ترکیه با آسیای میانه از طریق دالان زنگزور که از زمان صفویه خط قرمز ایران بوده و… می توانند آثار سوء ماندگاری بر ژیوپلیتیک ایران داشته باشند. مشکل در انتقال سنگ معدنی افغانستان به ترکیه از طریق ایران، در صورت ادامه می تواند افغانستان را نیز متوجه مسیر ترکمنستان آذربایجان کند. تاخیر در تکمیل راه آهن چابهار-زاهدان و رشت-آستارا که موجب تعلیق کریدور شمال-جنوب از طریق ایران است، نمونه دیگری از نقش دولت در زایل کردن مزیت های ژیوپلیتیک است. ضمن اینکه اثرات سوء مشکلات مزمنی مانند ادامه تحریم ها و سیاست خارجی ناکارآمد بیشتر است. تصمیمات درست سیاسی می توانند بر مزیت های ژیوپلیتیک بیفزایند و از معضلات ژیوپلیتیک بکاهند. ایران به خاطر قرارداشتن در منطقه ای که دوستان فرهنگی و مذهبی ذاتی ندارد، باید سیاست خارجی ملی گرایانه، عمل گرایانه و غیرایدیولوژیک داشته باشد، در غیر این صورت تنها می ماند.
*منتشر شده در شرق
311311
آیا شما به دنبال کسب اطلاعات بیشتر در مورد "حذف عملی ایران از کریدورهای تجاری" هستید؟ با کلیک بر روی بین الملل، ممکن است در این موضوع، مطالب مرتبط دیگری هم وجود داشته باشد. برای کشف آن ها، به دنبال دسته بندی های مرتبط بگردید. همچنین، ممکن است در این دسته بندی، سریال ها، فیلم ها، کتاب ها و مقالات مفیدی نیز برای شما قرار داشته باشند. بنابراین، همین حالا برای کشف دنیای جذاب و گسترده ی محتواهای مرتبط با "حذف عملی ایران از کریدورهای تجاری"، کلیک کنید.