ولایت قهری جد پدری

ولایت قهری جد پدری، اختیاری است که قانون به پدر و در صورت نبود او یا عدم صلاحیت پدر، به جد پدری اعطا می کند تا از حقوق و اموال محجورین، یعنی کودکان، افراد مجنون یا سفیه، مراقبت و نگهداری کند. این نوع سرپرستی به حکم قانون است و هدف آن حفظ مصلحت و منافع افرادی است که توانایی اداره امور خود را ندارند.

ولایت قهری جد پدری یکی از ارکان مهم نظام حقوقی خانواده در ایران است که نقش حیاتی در حمایت از افراد آسیب پذیر و نیازمند مراقبت، یعنی محجورین، ایفا می کند. این مفهوم ریشه های عمیقی در فقه اسلامی و قوانین مدنی کشورمان دارد و به طور خاص به پدر و جد پدری، اختیارات و مسئولیت هایی قانونی می بخشد تا از فرزندان یا نوه هایی که به دلیل صغر سن، جنون یا سفاهت توانایی اداره امور خود را ندارند، محافظت کنند. درک ابعاد مختلف این ولایت، از تعریف و مبانی قانونی گرفته تا اختیارات، وظایف، و موارد پایان آن، برای بسیاری از خانواده ها و حتی فعالان حقوقی اهمیت فراوانی دارد. این مقاله تلاش می کند تا با تبیین جامع و گام به گام این موضوع، پرده از پیچیدگی های آن بردارد و راهنمایی روشنی برای مواجهه با مسائل مرتبط با آن ارائه دهد.

ولایت چیست؟ مفاهیم بنیادی در فقه و حقوق

پیش از ورود به بحث

ولایت قهری جد پدری، لازم است ابتدا به درک جامعی از مفهوم گسترده «ولایت» دست یابیم. ولایت، در لغت به معنای سرپرستی، سلطه، تسلط و قدرت تدبیر است. این واژه در متون دینی و حقوقی کاربردهای گوناگونی دارد که هر یک جنبه ای خاص از این مفهوم را برجسته می سازد. در فقه اسلامی، ولایت به دو دسته اصلی تقسیم می شود که درک آن ها برای شناخت

ولایت قهری ضروری است.

۱.۱. تعریف لغوی و اصطلاحی ولایت در فقه و حقوق

ولایت در گستره وسیع خود، نشان دهنده نوعی ارتباط و نزدیکی است که به موجب آن، یک فرد یا نهاد، حق یا مسئولیت اداره امور فرد یا نهاد دیگری را بر عهده می گیرد. این مفهوم گاهی به معنای دوستی و محبت به کار می رود و گاهی نیز به معنای قیمومت و سرپرستی. اما در زمینه حقوقی، ولایت به معنای توانایی و اختیاری است که شخص بر شخص دیگر یا بر اموال او دارد. این اختیار می تواند به حکم قانون باشد یا به موجب قرارداد.

۱.۲. انواع ولایت و تبیین جایگاه ولایت قهری

در نگاه کلی، ولایت را می توان به انواع گوناگونی تقسیم کرد که هر کدام ویژگی ها و قلمرو خاص خود را دارند. از جمله این انواع می توان به موارد زیر اشاره کرد:

• ولایت تکوینی: این نوع ولایت مختص خداوند است و به معنای سرپرستی و تدبیر کل هستی و موجودات است. خداوند خالق و مدبر تمامی عالم است و این ولایت از ذات او سرچشمه می گیرد.
• ولایت تشریعی: این ولایت نیز در اصل از آن خداوند است و به معنای حق قانون گذاری و وضع احکام برای هدایت انسان هاست. این ولایت به پیامبران و امامان معصوم نیز تفویض شده است تا احکام الهی را به مردم ابلاغ و تبیین کنند.
• ولایت عام و خاص: ولایت عام به معنای سرپرستی و تدبیر امور عمومی جامعه است که در حقوق اسلامی به ولایت فقیه تعبیر می شود. در مقابل، ولایت خاص به سرپرستی افراد مشخصی اطلاق می گردد که به دلایل قانونی، توانایی اداره امور خود را ندارند. ولایت قهری دقیقاً در ذیل این دسته جای می گیرد.

مفهوم ولایت بر محجوران که در این مقاله مورد بحث است، مصداق بارزی از ولایت خاص به شمار می آید. این ولایت به منظور حمایت از کسانی است که به دلیل شرایط سنی یا عقلی، نمی توانند مسئولیت های قانونی خود را به طور کامل ایفا کنند.

ولایت قهری چیست؟ تعریف و مبانی قانونی

پس از بررسی مفاهیم عمومی ولایت، اکنون می توانیم به صورت دقیق تر به تعریف ولایت قهری بپردازیم. این ولایت، ستون فقرات حمایت حقوقی از محجورین را تشکیل می دهد و در نظام حقوقی ایران جایگاه ویژه ای دارد.

۲.۱. تعریف حقوقی ولایت قهری

ولایت قهری در اصطلاح حقوقی، به اختیارات و مسئولیت هایی گفته می شود که به حکم و اراده قانون، به پدر و جد پدری نسبت به فرزندان یا نوه های محجورشان (صغیر، مجنون، سفیه) اعطا می شود. کلمه قهری به معنای اجباری و تحمیلی از سوی قانون است، یعنی این ولایت نه به اراده ولی و نه به اراده مولی علیه (کسی که تحت ولایت است) ایجاد می شود، بلکه قانون آن را به طور خودکار و از زمان تولد یا بروز حجر برقرار می کند. هدف اصلی از این ولایت، حفظ مصلحت و منافع محجور است تا از حقوق مالی و غیرمالی او در برابر هرگونه سوءاستفاده یا عدم توانایی در مدیریت امور، حفاظت شود.

۲.۲. ویژگی های اصلی ولایت قهری

ولایت قهری دارای خصوصیات منحصربه فردی است که آن را از سایر انواع سرپرستی متمایز می کند:

• حق و تکلیف بودن: این ولایت هم یک حق برای ولی قهری محسوب می شود که می تواند از آن استفاده کند و هم یک تکلیف که موظف به انجام آن است. ولی قهری نمی تواند از این مسئولیت شانه خالی کند.
• غیرقابل واگذاری و اسقاط: ولایت قهری یک امر شخصی است و ولی قهری نمی تواند آن را به دیگری منتقل کند یا خود را از آن ساقط نماید. اگر ولی قهری به هر دلیلی نتواند به وظایف خود عمل کند، دادگاه راهکارهای قانونی دیگری (مانند نصب قیم یا امین) را در نظر می گیرد.
• قانونی بودن: مبنای این ولایت صرفاً قانون است و برای ایجاد آن نیازی به حکم دادگاه یا توافق طرفین نیست. به محض تولد فرزند، پدر او و در صورت نبود پدر، جد پدری به طور قهری ولی او محسوب می شوند.

۲.۳. مبنای قانونی ولایت قهری

مبانی قانونی ولایت قهری عمدتاً در کتاب دوم قانون مدنی ایران، مواد ۱۱۸۰ تا ۱۱۹۴، به تفصیل بیان شده است.

ماده ۱۱۸۰ قانون مدنی بیان می کند: «طفل صغیر، تحت ولایت قهری پدر و جد پدری خود می باشد و همچنین است طفل غیر رشید یا مجنون در صورتی که عدم رشد یا جنون او متصل به صغر باشد.» این ماده به وضوح نشان می دهد که چه کسانی ولی قهری هستند و بر چه افرادی ولایت دارند. سایر مواد نیز به تشریح حدود اختیارات، وظایف و شرایط سقوط این ولایت می پردازند که در ادامه به آن ها خواهیم پرداخت.

ولایت قهری، اختیاری است که به حکم قانون به پدر و جد پدری نسبت به محجورین داده می شود و هدف آن حمایت از منافع و مصلحت این افراد است.

ولی قهری کیست؟ پدر و جد پدری

همانطور که قانون مدنی به صراحت بیان داشته، ولی قهری در نظام حقوقی ایران به طور خاص به دو شخص اطلاق می شود: پدر و جد پدری. درک جایگاه هر یک از این دو و نحوه اعمال ولایت توسط آن ها، از اهمیت بالایی برخوردار است.

۳.۱. نقش پدر به عنوان ولی قهری

پدر، در وهله اول و به محض تولد فرزند، به طور خودکار و قهری ولی او محسوب می شود. این ولایت شامل اداره امور مالی و غیرمالی فرزند صغیر است. پدر مسئول تربیت، نگهداری، و تصمیم گیری در مورد آینده فرزندش است و همچنین وظیفه دارد از اموال او محافظت کرده و آن ها را به نحو مصلحت آمیز اداره کند. این نقش، صرفاً یک حق نیست، بلکه تکلیفی است که قانون بر عهده پدر گذاشته است.

۳.۲. نقش جد پدری به عنوان ولی قهری

جد پدری، یعنی پدرِ پدر، نیز دارای مقام ولایت قهری است. نقش جد پدری زمانی پررنگ می شود که پدرِ طفل فوت کرده باشد، یا به هر دلیلی صلاحیت خود را برای اعمال ولایت از دست داده باشد و عزل شده باشد. در این شرایط، ولایت به جد پدری منتقل می شود و او مسئولیت های پدر را در قبال مولی علیه بر عهده می گیرد. این جایگاه نشان دهنده اهمیت سلسله مراتب خانوادگی و تداوم حمایت از محجورین در غیاب ولی اولیه است.

۳.۳. وضعیت در عرض هم بودن ولایت پدر و جد پدری

یکی از نکات مهم و پیچیده در موضوع ولایت قهری، مسئله در عرض هم بودن ولایت پدر و جد پدری است که در ماده ۱۱۸۱ قانون مدنی به آن اشاره شده است. این مفهوم به معنای تساوی در قدرت و اختیار است و نشان می دهد که هیچ یک بر دیگری تقدم ندارد.

• توضیح مفهوم در عرض هم بودن: اگر پدر و جد پدری هر دو در قید حیات باشند و صلاحیت اعمال ولایت را داشته باشند، هر دو ولی قهری محسوب می شوند. این بدان معناست که هیچ یک بر دیگری ارجحیت ذاتی ندارد و هر دو می توانند به طور مستقل یا با توافق یکدیگر در امور محجور تصمیم گیری کنند.
• نحوه اعمال ولایت در صورت حیات هر دو: در عمل، معمولاً پدر مسئولیت های روزمره و مستقیم فرزند را بر عهده دارد. اما در صورت بروز اختلافات یا نیاز به تصمیم گیری های مهم، جد پدری نیز می تواند در این امور دخالت کند. قانون انتظار دارد که این دو با هماهنگی و در راستای مصلحت مولی علیه عمل کنند.
• راهکار قانونی در صورت اختلاف نظر: اگر پدر و جد پدری در مورد اداره امور محجور اختلاف نظر داشته باشند و این اختلاف به ضرر مولی علیه باشد، دادگاه می تواند دخالت کند. دادگاه با در نظر گرفتن «مصلحت مولی علیه» که مهمترین معیار در تمامی تصمیمات مربوط به محجورین است، تصمیم مقتضی را اتخاذ خواهد کرد. این ارجاع به دادگاه، تضمینی برای حفظ حقوق محجور است.
• انتقال ولایت در صورت فوت یا عدم صلاحیت یکی از آن ها: اگر یکی از ولی های قهری (پدر یا جد پدری) فوت کند یا به دلیل جنون، سفاهت، یا عدم امانت از ولایت عزل شود، ولایت به طور کامل به دیگری منتقل می شود. یعنی اگر پدر فوت کند، جد پدری به تنهایی ولی قهری خواهد بود و برعکس.

۳.۴. تفاوت ولی قهری با سایر سرپرستان

در نظام حقوقی ایران، علاوه بر ولی قهری، نهادهای دیگری نیز برای سرپرستی محجورین وجود دارند که هرچند در هدف کلی حمایت مشترکند، اما در مبنا، اختیارات، و نحوه تعیین متفاوتند. درک این تفاوت ها اهمیت زیادی دارد.

ویژگی	ولی قهری	قیم	امین	وصی
مبنای تعیین	حکم قانون (قهری)	حکم دادگاه	حکم دادگاه (موقت)	وصیت پدر یا جد پدری
اشخاص شامل	پدر و جد پدری	هر شخص واجد شرایط (غیر از ولی قهری)	هر شخص واجد شرایط	هر شخص واجد شرایط
زمان ایجاد	از بدو تولد (یا حجر متصل به صغر)	پس از فوت ولی قهری یا عزل او	در موارد خاص و موقت	پس از فوت وصیت کننده
قلمرو اختیارات	شامل امور مالی و غیرمالی (گسترده)	شامل امور مالی و غیرمالی (تحت نظارت دادگاه)	معمولاً امور مالی خاص یا موقت	بر اساس وصیت نامه (می تواند مالی یا غیرمالی باشد)
نظارت	دادستان (در موارد خاص و سوءاستفاده)	دادستان (مستمر)	دادستان (مستمر)	دادستان (مستمر)

این جدول به ما نشان می دهد که ولی قهری دارای جایگاه منحصر به فردی است که به موجب قانون، بدون نیاز به دخالت دادگاه، ایجاد می شود و گسترده ترین اختیارات را در میان انواع سرپرستان دارد، البته با رعایت اصل مصلحت مولی علیه.

اشخاص تحت ولایت قهری (مولی علیه)

ولایت قهری بر تمامی افراد جامعه اعمال نمی شود، بلکه تنها گروه خاصی از افراد که قانون آن ها را «محجور» می شناسد، تحت این ولایت قرار می گیرند. درک دقیق این اشخاص برای روشن شدن دایره شمول ولایت قهری جد پدری و پدر، ضروری است.

۴.۱. صغیر

صغیر به کسی گفته می شود که هنوز به سن بلوغ شرعی نرسیده است. در حقوق ایران، صغار به دو دسته تقسیم می شوند: صغیر غیرممیز و صغیر ممیز.

• تعریف صغیر در حقوق ایران: صغیر غیرممیز کسی است که توانایی تشخیص خوب و بد را ندارد و اعمال حقوقی او باطل است. صغیر ممیز، اگرچه به سن بلوغ نرسیده، اما تا حدی قدرت تشخیص دارد و می تواند منافع و مضرات اعمال خود را درک کند.
• سن بلوغ (دختران و پسران) و سن رشد:
  • سن بلوغ برای دختران ۹ سال تمام قمری و برای پسران ۱۵ سال تمام قمری است.
  • سن رشد، سنی است که فرد توانایی اداره اموال خود را پیدا می کند و در حقوق ایران، غالباً پس از رسیدن به ۱۸ سالگی، اگر خلاف آن ثابت نشود، فرد رشید فرض می شود.
• مدت زمان ولایت قهری بر صغیر: ولایت قهری بر صغیر تا زمانی که او به سن رشد برسد، ادامه دارد. این بدان معناست که حتی پس از رسیدن به سن بلوغ، اگر فرد هنوز رشید محسوب نشود، ولایت قهری پدر و جد پدری بر او در امور مالی ادامه می یابد. در خصوص امور غیرمالی (مانند ازدواج برای دختران باکره)، ولایت قهری ممکن است تا سنین بالاتر نیز ادامه یابد که در ادامه به آن می پردازیم.

۴.۲. مجنون

مجنون به کسی گفته می شود که دچار اختلالات شدید روانی است و فاقد عقل و قدرت تشخیص می باشد. ولایت قهری بر مجنون نیز از اهمیت بالایی برخوردار است.

• تعریف مجنون و انواع آن: مجنون ممکن است دائمی باشد (همواره دچار جنون است) یا ادواری (دوره هایی از جنون و افاقه دارد).
• شرط اتصال جنون به صغر برای ادامه ولایت قهری: نکته مهم این است که ولایت قهری بر مجنون، فقط در صورتی استمرار می یابد که جنون او متصل به دوران صغر باشد. یعنی فرد از کودکی دچار جنون بوده و این وضعیت تا پس از بلوغ و رشد نیز ادامه داشته باشد. اگر کسی پس از رسیدن به سن رشد، مجنون شود، ولی قهری او دیگر بر او ولایت قهری نخواهد داشت و برای او قیم تعیین می شود.
• نحوه اعمال ولایت قهری در مجنون ادواری: در مورد مجنون ادواری، ولی قهری تنها در دوران جنون بر او ولایت دارد و در دوره های افاقه (بهبودی موقت)، اختیارات ولایت قهری از او سلب می شود و مجنون می تواند امور خود را اداره کند.

۴.۳. سفیه (غیر رشید)

سفیه یا غیر رشید به کسی اطلاق می شود که اگرچه عاقل است، اما توانایی اداره اموال خود را به نحو عقلایی ندارد و در معاملات خود دچار ضرر و زیان می شود. به تعبیر ساده تر، عقل معاش ندارد.

• تعریف سفیه: کسی که تصرفات او در اموالش عقلایی نباشد و نتواند صلاح و غبطه خود را در معاملات مالی تشخیص دهد.
• شرط اتصال سفاهت به صغر برای ادامه ولایت قهری: مانند جنون، ولایت قهری بر سفیه نیز زمانی ادامه می یابد که سفاهت او متصل به صغر باشد. یعنی فرد از کودکی در مدیریت اموال خود ناتوان بوده باشد. اگر فردی پس از رشد، سفیه شود، برای او قیم تعیین می شود.
• محدودیت های سفیه و نحوه اعمال ولایت قهری بر او: سفیه تنها در امور مالی خود محجور است و در امور غیرمالی، مانند ازدواج، می تواند به طور مستقل تصمیم بگیرد. ولایت قهری در مورد سفیه، عمدتاً بر اداره اموال و تصرفات مالی او متمرکز است.

۴.۴. تبصره های خاص: ولایت قهری بر دختر باکره برای ازدواج

علاوه بر موارد فوق، یک مورد خاص از ولایت نیز در خصوص دختران باکره وجود دارد که در تبصره ماده ۱۰۴۳ قانون مدنی به آن اشاره شده است. بر اساس این تبصره، ازدواج دختر باکره، حتی اگر به سن رشد رسیده باشد، منوط به اذن پدر یا جد پدری اوست. این ولایت صرفاً در خصوص امر ازدواج و تا زمانی که دختر باکره باشد، اعمال می شود و ارتباطی به اداره اموال یا سایر امور ندارد.

قلمرو اختیارات و وظایف ولی قهری

ولی قهری جد پدری و پدر، دارای اختیارات گسترده ای هستند که شامل امور مالی و غیرمالی محجور می شود. اما این اختیارات نامحدود نیست و همواره باید در چارچوب قانون و مهمتر از همه، با رعایت مصلحت و غبطه مولی علیه اعمال شود.

۵.۱. اختیارات مالی ولی قهری

بخش عمده ای از مسئولیت های ولی قهری مربوط به اداره اموال و دارایی های محجور است. این امور نیازمند دقت و امانت داری فراوان است.

• اداره اموال مولی علیه: ولی قهری حق دارد تمامی اموال منقول و غیرمنقول محجور را اداره کند. این شامل جمع آوری درآمدها، پرداخت هزینه ها، و نگهداری از دارایی ها می شود.
• لزوم رعایت غبطه و مصلحت مولی علیه: این یکی از اساسی ترین و مهم ترین اصول در اعمال ولایت قهری است.

  ماده ۱۱۸۳ قانون مدنی به صراحت بیان می کند که ولی قهری نمی تواند برخلاف مصلحت مولی علیه اقدامی انجام دهد. هر تصرفی که به ضرر محجور باشد یا غبطه او را از بین ببرد، از حیطه اختیارات ولی خارج است و می تواند منجر به ابطال آن تصرف یا عزل ولی شود. تشخیص مصلحت، یک امر پیچیده است که باید با دقت و وسواس انجام گیرد.

• حدود معاملات ولی قهری: ولی قهری می تواند به نمایندگی از محجور، معاملات مختلفی از جمله فروش اموال، رهن گذاشتن، اجاره دادن، و سرمایه گذاری را انجام دهد. اما تمامی این معاملات باید به نفع محجور باشد و رعایت غبطه او را در پی داشته باشد. به عنوان مثال، فروش مال محجور به قیمتی کمتر از ارزش واقعی آن، بدون دلیل موجه، جایز نیست.
• ممنوعیت تصرفات مضر یا خلاف مصلحت: هرگونه عملی که به طور آشکار به زیان محجور باشد، از قبیل هبه (بخشیدن مال) اموال او بدون دریافت عوض، یا انجام معاملات پرخطر و غیرضروری، ممنوع است. اینگونه تصرفات ممکن است باطل اعلام شده و مسئولیت مدنی یا حتی کیفری برای ولی قهری در پی داشته باشد.

۵.۲. اختیارات غیرمالی ولی قهری

علاوه بر امور مالی، ولی قهری در اداره امور شخصی و غیرمالی محجور نیز دارای اختیارات و وظایفی است.

• تربیت و نگهداری (حضانت): ولایت قهری شامل حضانت و تربیت فرزند نیز می شود، البته با این نکته که حضانت فرزند تا هفت سالگی با مادر است مگر اینکه مادر فوت کرده باشد یا صلاحیت حضانت را از دست بدهد. پس از هفت سالگی، حضانت با پدر و سپس با جد پدری خواهد بود. این شامل تصمیم گیری در مورد محل زندگی، مراقبت های بهداشتی، و جنبه های اخلاقی و تربیتی است.
• تصمیم گیری در امور آموزشی و درمانی: انتخاب مدرسه، رشته تحصیلی، و پیگیری وضعیت آموزشی محجور، همچنین تصمیم گیری در مورد درمان های پزشکی و سلامتی، از جمله اختیارات ولی قهری است. تمامی این تصمیمات نیز باید با در نظر گرفتن بهترین منافع و آینده محجور اتخاذ شوند.
• مسئولیت های شخصی و حمایت از مولی علیه: ولی قهری مسئول است که از محجور در برابر خطرات و آسیب ها محافظت کند و محیطی امن و مناسب برای رشد و پرورش او فراهم آورد. این مسئولیت ها شامل حمایت عاطفی و فراهم آوردن شرایط زندگی مناسب نیز می شود.

۵.۳. مسئولیت های ولی قهری (مدنی و کیفری در صورت تخلف)

با وجود اختیارات گسترده، ولی قهری در قبال اعمال خود مسئول است. اگر ولی قهری از وظایف خود تخلف کند یا برخلاف مصلحت مولی علیه عمل نماید، ممکن است با مسئولیت های قانونی مواجه شود:

• مسئولیت مدنی: در صورتی که ولی قهری با سوءنیت یا حتی با بی دقتی و سهل انگاری، به اموال محجور خسارت وارد کند یا باعث تضییع آن ها شود، باید جبران خسارت کند. محجور پس از رسیدن به سن رشد می تواند از ولی قهری خود برای جبران خسارات وارده شکایت کند.
• مسئولیت کیفری: در موارد شدیدتر، مانند خیانت در امانت یا سوءاستفاده عمدی از اختیارات، ولی قهری ممکن است با مسئولیت های کیفری نیز مواجه شود. دادستان و دادگاه وظیفه نظارت بر اعمال ولی قهری را دارند و در صورت مشاهده تخلف، می توانند اقدامات لازم را انجام دهند.

موارد سقوط، عزل و پایان ولایت قهری

با وجود اهمیت و لزوم ولایت قهری جد پدری و پدر، این ولایت دائمی و مطلق نیست و در شرایطی خاص ممکن است ساقط شده، ولی قهری عزل شود، یا به طور کلی پایان یابد. شناخت این موارد برای جلوگیری از سوءاستفاده یا تداوم ولایت در شرایط نامناسب حیاتی است.

۶.۱. موارد قانونی سقوط ولایت قهری

قانون مدنی، در مواد ۱۱۸۲ و ۱۱۸۴، به صراحت به مواردی اشاره کرده است که به موجب آن، ولایت قهری ساقط می شود یا قابلیت عزل ولی قهری فراهم می آید:

• جنون یا سفاهت ولی قهری: اگر ولی قهری خود دچار جنون دائمی یا سفاهت شود، صلاحیت اداره امور خویش را از دست می دهد و به طریق اولی نمی تواند امور محجور را نیز اداره کند. در این صورت، ولایت قهری از او ساقط شده و دادگاه اقدام به تعیین قیم یا امین خواهد کرد.
• عدم لیاقت یا امانت ولی قهری: اگر ولی قهری لیاقت و توانایی کافی برای اداره امور محجور را نداشته باشد (مثلاً به دلیل کهولت سن مفرط، بیماری های صعب العلاج که قدرت تصمیم گیری را مختل می کند) یا امانت داری خود را در نگهداری از اموال محجور از دست بدهد (مثلاً به دلیل اعتیاد یا ولخرجی های بی مورد)، دادگاه می تواند او را عزل کند.
• خیانت در اموال مولی علیه: اگر ولی قهری به اموال محجور خیانت کند، یعنی عمداً و با سوءنیت به تضییع یا حیف و میل آن ها بپردازد، این یکی از جدی ترین دلایل برای عزل اوست.
• سایر علل مؤثر بر عدم توانایی ایفای وظیفه: مواردی نظیر غیبت طولانی مدت ولی قهری (به نحوی که رسیدگی به امور محجور غیرممکن شود)، حبس طولانی مدت، یا وضعیت های جسمانی و روانی که عملاً او را از انجام وظایف ولایت بازمی دارد (مانند اغما یا بیهوشی های طولانی)، می تواند منجر به سقوط یا عزل ولایت قهری و تعیین امین برای اداره امور محجور شود.

۶.۲. نقش دادستان و دادگاه در نظارت و عزل ولی قهری یا ضم امین

دادستان و دادگاه نقش کلیدی در نظارت بر اعمال ولی قهری و اطمینان از رعایت مصلحت محجور ایفا می کنند.

ماده ۱۱۸۴ قانون مدنی به دادستان اجازه می دهد تا در صورت مشاهده قرائن حاکی از عدم لیاقت یا عدم امانت ولی قهری، موضوع را به دادگاه اطلاع دهد. دادگاه پس از بررسی و احراز عدم لیاقت یا امانت، می تواند ولی قهری را عزل کند یا در کنار او، یک امین تعیین نماید (ضم امین). ضم امین به معنای قرار دادن فردی مورد اعتماد در کنار ولی قهری است تا بر اعمال او نظارت کند و در صورت لزوم، با او در تصمیم گیری ها مشارکت نماید. این نظارت، یک سپر حفاظتی برای محجور در برابر سوءاستفاده های احتمالی است.

۶.۳. پایان ولایت قهری

پایان ولایت قهری لزوماً به معنای عزل یا سقوط آن نیست، بلکه می تواند به صورت طبیعی و با رفع علت حجر محجور نیز رخ دهد:

• رسیدن مولی علیه به سن رشد (رفع حجر): طبیعی ترین حالت پایان ولایت قهری زمانی است که محجور (به ویژه صغیر) به سن رشد (عموماً ۱۸ سالگی) برسد و اثبات شود که توانایی اداره امور مالی خود را دارد. در این مرحله، حجر از او رفع شده و می تواند مستقلاً در مورد اموال و حقوق خود تصمیم گیری کند.
• رفع جنون یا سفاهت متصل به صغر: اگر جنون یا سفاهتی که متصل به صغر بوده، برطرف شود و فرد عقل کامل و توانایی اداره امور مالی خود را بازیابد، ولایت قهری بر او پایان می یابد. البته در این موارد، تشخیص رفع حجر و رشد نیازمند بررسی های کارشناسی و صدور حکم دادگاه است.

وصایت و نقش وصی بعد از ولی قهری

در نظام حقوقی ایران، راهکاری پیش بینی شده است تا حتی پس از فوت ولی قهری (پدر یا جد پدری)، حمایت از محجورین ادامه یابد. این راهکار، نهاد «وصایت» است که به موجب آن، ولی قهری می تواند برای بعد از فوت خود، فردی را به عنوان «وصی» برای اداره امور محجور تعیین کند.

۷.۱. تعریف وصایت و وصی منصوب

وصایت به معنای جانشینی است. وصی، فردی است که پدر یا جد پدری، او را برای سرپرستی از محجورین تحت ولایت خود، پس از فوت خویش، منصوب می کند. این انتصاب از طریق وصیت نامه انجام می شود و وصی منصوب، مسئولیت اداره اموال و یا حتی تربیت و نگهداری از مولی علیه را بر عهده می گیرد.

۷.۲. شرایط نصب وصی از سوی پدر یا جد پدری

نصب وصی توسط پدر یا جد پدری، تابع شرایط خاصی است که در ماده ۱۱۸۸ قانون مدنی به آن اشاره شده است:

• پدر یا جد پدری باید در زمان وصیت، عاقل و بالغ باشند و اختیار تصرف در اموال خود را داشته باشند.
• وصی منصوب نیز باید دارای شرایط لازم برای امانت داری و لیاقت باشد. اگر وصی فاقد این شرایط باشد، دادگاه می تواند او را رد کرده و قیم تعیین کند.
• پدر یا جد پدری می توانند یک یا چند نفر را به عنوان وصی تعیین کنند. همچنین می توانند شرایط و حدود اختیارات وصی را در وصیت نامه مشخص نمایند.

وصایت، یکی از جلوه های دوراندیشی قانونگذار است تا حتی پس از نبود ولی قهری، زنجیره حمایتی از محجور قطع نشود.

۷.۳. اختیارات و وظایف وصی

اختیارات و وظایف وصی، به طور کلی مشابه اختیارات و وظایف ولی قهری است، با این تفاوت که وصی، تحت نظارت دقیق تر دادستان و دادگاه قرار دارد.

ماده ۱۱۹۴ قانون مدنی بیان می کند که وظایف و اختیارات وصی، مانند وظایف و اختیارات ولی قهری است. این بدان معناست که وصی نیز موظف به رعایت غبطه و مصلحت مولی علیه در تمامی تصرفات خود است و هرگونه اقدام خارج از مصلحت، می تواند منجر به عزل او شود. وصی مسئول اداره اموال، تصمیم گیری در امور آموزشی و درمانی، و مراقبت از محجور است. البته، محدوده دقیق اختیارات وصی می تواند بر اساس آنچه در وصیت نامه ذکر شده، متفاوت باشد.

حفظ مصلحت مولی علیه، سرلوحه تمامی تصمیمات و اقدامات ولی قهری و وصی است و هرگونه تخطی از آن، مسئولیت های قانونی در پی خواهد داشت.

نتیجه گیری

ولایت قهری جد پدری و پدر، یکی از حساس ترین و بنیادین ترین مفاهیم در حقوق خانواده ایران است که هدف والای حمایت از قشر آسیب پذیر جامعه، یعنی محجورین، را دنبال می کند. این نوشتار سعی کرد تا تمامی ابعاد این مفهوم را، از تعریف و مبانی قانونی گرفته تا اختیارات، وظایف، اشخاص تحت ولایت و موارد پایان آن، به شکلی جامع و شفاف تبیین کند. از تعریف لغوی و اصطلاحی ولایت گرفته تا بررسی دقیق نقش پدر و جد پدری به عنوان ولی قهری و تفاوت آن ها با سایر سرپرستان، همچنین تشریح شرایط اشخاص تحت ولایت (صغیر، مجنون، سفیه) و در نهایت، تبیین قلمرو اختیارات و مسئولیت های ولی قهری، همه و همه به منظور ایجاد درکی عمیق و کاربردی از این نهاد حقوقی بوده است. در مسیر ولایت، همواره اصل مصلحت مولی علیه چون ستاره ای راهنما، تمامی تصمیمات و اقدامات را جهت دهی می کند و تخطی از آن می تواند عواقب حقوقی جدی برای ولی قهری در پی داشته باشد. با شناخت دقیق این اصول و رعایت آن ها می توان اطمینان حاصل کرد که حقوق و منافع محجورین به بهترین شکل ممکن حفظ می شود. در نهایت، در مواجهه با ابهامات یا موارد پیچیده، توصیه می شود که حتماً با کارشناسان و وکلای متخصص در این حوزه مشورت شود تا تصمیم گیری ها بر پایه دانش حقوقی مستدل و صحیح انجام پذیرد.