شرایط به فرزندی گرفتن بچه

فرزندخواندگی مسیری پر از امید و عشق است که در آن خانواده ها به دنبال پر کردن جای خالی در خانه هایشان هستند و کودکانی نیازمند آغوش گرم خانواده، فرصتی دوباره برای رشد و بالندگی پیدا می کنند. این فرآیند، هرچند دارای جزئیات قانونی و اداری پیچیده ای است، اما در نهایت به خلق یک پیوند عمیق و پایدار منجر می شود.

ورود به دنیای فرزندخواندگی، سفری است که با شور و اشتیاق آغاز می شود و در ادامه با مراحلی دقیق و نظام مند همراه است. بسیاری از زوجین و حتی زنان مجرد، رویای تجربه والدگری و سرپرستی از کودکی را در سر می پرورانند. این رویا، تنها با آگاهی کامل از شرایط و قوانین مربوطه به واقعیت می پیوندد. آن ها در این مسیر، با قوانینی روبه رو می شوند که نه تنها حقوق متقاضیان را در نظر می گیرد، بلکه مهم تر از آن، منافع عالیه کودک را تضمین می کند. در ادامه، گام به گام با این شرایط و مراحل آشنا می شویم تا دیدی جامع و کاربردی از این مسیر مقدس به دست آید.

چه کسانی می توانند متقاضی فرزندخواندگی باشند؟

در پیوند زدن قلب های مشتاق با کودکانی که نیازمند سرپرستی هستند، قانون جمهوری اسلامی ایران و سازمان بهزیستی کشور، معیارهای دقیقی را تعیین کرده اند. این معیارها با هدف تضمین بهترین آینده برای کودکان و همچنین ایجاد اطمینان خاطر برای خانواده های متقاضی تدوین شده اند. شناخت این شرایط، اولین و مهم ترین گام برای آغاز این سفر پربرکت است. متقاضیان می توانند در گروه های مختلفی قرار گیرند که هر یک، اولویت ها و الزامات خاص خود را دارند.

گروه های مجاز بر اساس قانون (با ذکر اولویت ها و تبصره ها)

قانون حمایت از کودکان و نوجوانان بی سرپرست و بدسرپرست، به صراحت گروه هایی را معرفی می کند که مجاز به درخواست فرزندخواندگی هستند. این گروه ها، بر اساس شرایط و وضعیت خانوادگی، در اولویت های متفاوتی برای پذیرش سرپرستی قرار می گیرند.

• زوجین بدون فرزند: این گروه، از بالاترین اولویت برخوردار است. زوجینی که پنج سال از تاریخ ازدواجشان گذشته باشد و صاحب فرزندی نشده باشند، مشروط بر اینکه حداقل یکی از آن ها بالای سی سال سن داشته باشد، می توانند متقاضی شوند. یک تبصره مهم این است که اگر به تشخیص پزشکی قانونی، امکان بچه دار شدن زوجین وجود نداشته باشد، شرط پنج سال ازدواج از آن ها ساقط می شود و می توانند سریع تر اقدام کنند.
• زوجین دارای فرزند: خانواده هایی که پیش از این فرزند بیولوژیک دارند نیز می توانند برای فرزندخواندگی اقدام کنند. برای این گروه نیز شرط سنی حداقل سی سال برای یکی از زوجین الزامی است. در این موارد، تناسب سنی بین فرزندان بیولوژیک و کودک تحت سرپرستی مورد توجه قرار می گیرد. قانون عموماً محدودیت در تعداد فرزندخوانده (حداکثر دو کودک) را در نظر می گیرد، مگر اینکه کودکان مورد نظر خواهر و برادر باشند که در این صورت امکان پذیرش هر سه یا بیشتر، در صورت صلاحدید، وجود دارد.
• دختران و زنان بدون شوهر: این گروه از متقاضیان، در صورتی که حداقل سی سال سن داشته باشند، می توانند منحصراً سرپرستی کودکان اناث (دختر) را بر عهده بگیرند. یک شرط مهم دیگر برای این افراد، داشتن منزل مسکونی مستقل است. در موارد استثنائی و برای بستگان نزدیک پسر (مانند برادرزاده یا نوه)، با تایید دادگاه و نظر سازمان بهزیستی، امکان سرپرستی کودک پسر نیز وجود دارد. مردان مجرد، بر اساس قوانین جاری، امکان درخواست فرزندخواندگی را ندارند.

به طور کلی، اولویت سنی متقاضیان با افراد زیر پنجاه سال است و در شرایط مساوی، آن ها که سن کمتری دارند، از اولویت بالاتری برخوردارند. همچنین، بستگان نزدیک کودک، در صورت احراز شرایط، در اولویت های نخست برای سرپرستی قرار می گیرند. این تمهیدات قانونی، همه و همه برای ایجاد بهترین و پایدارترین شرایط برای کودک و متقاضیان فرزندخواندگی است.

شرایط عمومی لازم برای تمامی متقاضیان (بر اساس ماده ۶ قانون)

همانطور که گفته شد، علاوه بر دسته بندی های فوق، تمامی متقاضیان سرپرستی کودک باید مجموعه ای از شرایط عمومی را نیز احراز کنند. این شرایط به نوعی تضمین کننده توانمندی ها و صلاحیت های اولیه خانواده برای نگهداری و تربیت یک کودک است و در طول فرآیند بررسی، به دقت مورد ارزیابی قرار می گیرند.

در ادامه مهمترین این شرایط آمده است:

• تابعیت ایرانی: تمامی متقاضیان باید دارای تابعیت جمهوری اسلامی ایران باشند. برای ایرانیان مقیم خارج از کشور نیز امکان درخواست سرپرستی وجود دارد، اما این فرآیند از طریق سفارتخانه ها و کنسولگری های ایران پیگیری می شود. لازم به ذکر است که زنان ایرانی که همسر خارجی دارند، نمی توانند متقاضی سرپرستی باشند، مگر آنکه همسر خارجی نیز تابعیت ایرانی کسب کرده باشد.
• اعتقاد به یکی از ادیان رسمی کشور: متقاضیان باید به یکی از ادیان رسمی کشور (اسلام، مسیحیت، کلیمی، زرتشتی) اعتقاد داشته باشند.
• عدم محکومیت جزایی موثر: افراد متقاضی نباید دارای سابقه محکومیت جزایی موثر باشند که می تواند صلاحیت اخلاقی آن ها را زیر سؤال ببرد.
• تمکن مالی کافی: این شرط یکی از مهم ترین موارد برای تضمین آینده کودک است. متقاضی باید دارای شغل پایدار، درآمد مکفی، و مسکن مناسب (ملکی یا استیجاری) باشد. همچنین داشتن بیمه پایه و تکمیلی درمانی نیز از الزامات محسوب می شود تا هزینه های درمانی احتمالی کودک تحت پوشش قرار گیرد. تمکن مالی تنها یکی از زوجین نیز می تواند برای احراز این شرط کافی باشد.
• سلامت جسمی و روانی: متقاضیان باید از سلامت جسمی و روانی لازم برای نگهداری و تربیت کودک برخوردار باشند. عدم ابتلا به بیماری های واگیردار یا صعب العلاج و همچنین تأییدیه روانشناس معتمد سازمان، از جمله مواردی است که در این زمینه بررسی می شود. توانایی عملی برای انجام وظایف والدگری بسیار حائز اهمیت است.
• عدم اعتیاد: متقاضیان نباید به مواد مخدر، روان گردان و الکل اعتیاد داشته باشند. این مورد با اخذ گواهی های لازم و آزمایش های مربوطه تأیید می شود.
• صلاحیت اخلاقی: برخورداری از صلاحیت اخلاقی و رفتار مناسب در اجتماع، از دیگر شرایط ضروری است. سازمان بهزیستی از طریق بازدید مددکاری و تحقیقات محلی، این موضوع را مورد ارزیابی قرار می دهد.
• عدم حجر: متقاضیان نباید محجور باشند؛ به این معنی که ممنوعیت قانونی برای تصرف در اموال و حقوق خود نداشته باشند.

«سازمان بهزیستی در تایید صلاحیت خانواده های متقاضی نباید ذره ای کوتاه بیاید. اگر کوتاه بیاید خیانت در حق این کودکان معصوم است که برخی هایشان بالاخره یک بار در زندگی سختی کشیده اند و نباید بار دیگر این اتفاق برایشان تکرار شود.»

چه کودکانی را می توان به فرزندی پذیرفت؟ (معیارهای واگذاری کودکان)

در این مسیر پر اهمیت، تنها صلاحیت خانواده های متقاضی نیست که مورد توجه قرار می گیرد؛ بلکه شرایط کودکانی که در انتظار آغوش خانواده ای مهربان هستند نیز، نقش اساسی در فرآیند فرزندخواندگی ایفا می کند. قانون با دقت فراوان، معیارهایی را برای واگذاری کودکان تعیین کرده است تا اطمینان حاصل شود که سرپرستی آن ها به بهترین نحو و با رعایت منافع عالیه کودک صورت می پذیرد.

کودکانی که می توانند تحت سرپرستی قرار گیرند، عموماً در دسته های زیر جای می گیرند:

• کودکانی که والدین و جد پدری آن ها ناشناخته هستند: این گروه شامل کودکان بی هویت یا کودکان سرراهی می شود که هیچ اطلاعاتی از هویت والدین واقعی و جد پدری آن ها در دسترس نیست.
• کودکانی که پدر، مادر، جد پدری و وصی قانونی آن ها در قید حیات نیستند: این دسته از کودکان، شامل یتیمانی می شوند که هیچ یک از اولیای قانونی آن ها زنده نیستند و کسی برای سرپرستی آن ها معرفی نشده است.
• کودکانی که بیش از دو سال در سازمان بهزیستی بوده اند: اگر کودکی به سازمان بهزیستی سپرده شده باشد و پس از گذشت حداقل دو سال از زمان سپردن، والدین واقعی یا جد پدری او و یا وصی قانونی برای سرپرستی وی مراجعه نکرده باشند، می تواند برای فرزندخواندگی واگذار شود.
• کودکانی که والدین یا جد پدری آن ها صلاحیت سرپرستی را ندارند: در مواردی که والدین واقعی یا جد پدری کودک، حتی با نظارت یا ضم امین (تعیین فرد مورد اعتماد برای اداره امور)، صلاحیت نگهداری و تربیت کودک را نداشته باشند و دادگاه نیز این موضوع را تأیید کند، کودک واجد شرایط فرزندخواندگی خواهد بود.

توجه به این نکته ضروری است که در صورت احراز صلاحیت مجدد والدین واقعی، امکان بازپس گیری کودک وجود دارد، البته این امر با نظارت دادگاه و با اولویت منافع کودک صورت می پذیرد. همچنین، در صورت وجود بستگان طبقه دوم و سوم کودک (مانند پدربزرگ، مادربزرگ، عمو، خاله و غیره) و درخواست آن ها برای سرپرستی، اولویت با این بستگان خواهد بود، مشروط بر آنکه شرایط لازم را احراز کنند.

از نظر سنی، عموماً کودکان زیر شانزده سال به فرزندی پذیرفته می شوند، اما در موارد خاص و با تشخیص دادگاه، افراد بالغی که عدم رشد آن ها احراز شود یا به دلیل نیازهای خاص نیازمند سرپرستی هستند، نیز می توانند تحت سرپرستی قرار گیرند. شناخت تفاوت میان کودکان بی سرپرست (کسانی که هیچ ولی قهری ندارند) و بدسرپرست (کسانی که ولی قهری دارند اما صلاحیت آن ها سلب شده است) نیز اهمیت دارد، زیرا این تفاوت می تواند بر فرآیند و مدت زمان واگذاری تأثیرگذار باشد.

فرآیند گام به گام فرزندخواندگی در ایران: از درخواست تا آغوش خانواده

مسیر فرزندخواندگی، جاده ای است که با قدم های مشخص و مراحل قانونی سازمان یافته ای همراه است. متقاضیانی که تصمیم می گیرند این راه پر چالش اما شیرین را طی کنند، باید با دقت و صبر، هر یک از این گام ها را پشت سر بگذارند تا در نهایت، رویای داشتن یک فرزند به حقیقت بپیوندد. این فرآیند، از ثبت نام اولیه در سامانه های مربوطه آغاز شده و با نظارت های دقیق مددکاری و قضایی، تا صدور حکم قطعی سرپرستی ادامه می یابد.

الف) ثبت نام و تشکیل پرونده اولیه

اولین قدم برای آغاز فرآیند فرزندخواندگی، ثبت نام و تشکیل پرونده در سامانه ملی فرزندپذیری سازمان بهزیستی است. این سامانه به آدرس adoption.behzisti.net، دروازه ورود به این مسیر پر امید است. متقاضیان باید با مراجعه به این سامانه، اطلاعات و مدارک خود را به صورت آنلاین بارگذاری کنند.

مدارک لازم برای تشکیل پرونده (با جزئیات دقیق):

آماده سازی دقیق و کامل مدارک، سرعت و سهولت فرآیند را به شکل قابل توجهی افزایش می دهد. مدارکی که معمولاً برای تشکیل پرونده اولیه لازم هستند، به شرح زیر است:

• تصویر تمامی صفحات شناسنامه و کارت ملی متقاضیان.
• تصویر سند ازدواج (برای زوجین متقاضی).
• تصویر کارت پایان خدمت یا کارت معافیت از خدمت (برای آقایان).
• تصویر آخرین مدرک تحصیلی متقاضیان.
• تصویر سند مالکیت یا اجاره نامه منزل مسکونی.
• اصل یا تصویر گواهی اشتغال به کار یا تعیین میزان تقریبی درآمد (شامل حکم کارگزینی، فیش حقوقی، پروانه کسب و غیره).
• تصویر مدارک بیمه پایه اجتماعی.
• اصل گواهی پزشک متخصص زنان و زایمان مبنی بر عدم امکان بچه دار شدن (این مورد برای زوجین فاقد فرزندی که پنج سال از ازدواجشان گذشته و می خواهند از اولویت برخوردار شوند، لازم است. پس از آن، متقاضیان باید از پزشکی قانونی نیز گواهی دریافت کنند).

باید توجه داشت که تصاویر مدارک باید کاملاً خوانا و با کیفیت مطلوب باشند. پس از اعلام بهزیستی، لازم است که این مدارک در یکی از دفاتر اسناد رسمی برابر اصل شوند. پس از بارگذاری موفقیت آمیز مدارک، پیامکی حاوی کد رهگیری برای متقاضیان ارسال خواهد شد که برای پیگیری های بعدی ضروری است.

ب) بررسی و تأیید صلاحیت

پس از ثبت نام اولیه، نوبت به مرحله بررسی و تأیید صلاحیت متقاضیان می رسد. این مرحله شامل چندین گام دقیق است که توسط کارشناسان سازمان بهزیستی و مراجع قضایی صورت می گیرد:

1. مصاحبه اولیه و بازدید مددکاری از منزل: کارشناسان مددکاری سازمان بهزیستی با متقاضیان مصاحبه می کنند و برای ارزیابی محیط زندگی و شرایط خانوادگی، از منزل آن ها بازدید به عمل می آورند. این بازدیدها به درک عمیق تری از توانایی خانواده برای نگهداری و تربیت کودک کمک می کند.
2. مراجعه به روانشناس و اخذ تأییدیه: متقاضیان باید به روانشناس معتمد سازمان بهزیستی مراجعه کرده و تأییدیه سلامت روانی و آمادگی برای پذیرش فرزند را دریافت کنند.
3. استعلام گواهی های عدم اعتیاد و عدم سوء پیشینه: گواهی عدم اعتیاد و عدم سوء پیشینه کیفری برای تمامی متقاضیان الزامی است و از مراجع ذی صلاح استعلام می شود.

ج) انتخاب کودک و دوره آزمایشی

پس از تأیید صلاحیت های اولیه، نوبت به یکی از حساس ترین و هیجان انگیزترین مراحل، یعنی انتخاب کودک و آغاز دوره آزمایشی می رسد:

1. ملاقات های اولیه و دیدارهای تعاملی: در این مرحله، دیدارهایی میان متقاضیان و کودک پیشنهاد شده توسط بهزیستی صورت می گیرد. هدف، ایجاد فرصتی برای آشنایی و ارزیابی پذیرش متقابل است. گاهی ممکن است برای یافتن ارتباط مناسب، تا سه کودک نیز به خانواده پیشنهاد شود.
2. صدور قرار سرپرستی آزمایشی ۶ ماهه: در صورت توافق و پذیرش متقابل، دادگاه قرار سرپرستی آزمایشی شش ماهه صادر می کند. این دوره، فرصتی برای خانواده و کودک است تا با یکدیگر انس بگیرند و سازمان بهزیستی نیز بر این فرآیند نظارت کامل دارد.
3. امکان فسخ قرار آزمایشی: در صورت عدم احراز شرایط لازم یا بروز مشکلات جدی در طول دوره آزمایشی، دادگاه می تواند به درخواست مراجع ذی صلاح یا حتی خود سرپرست، قرار سرپرستی را فسخ کرده و کودک را به سازمان بهزیستی بازگرداند. این بند برای حفظ منافع عالیه کودک و جلوگیری از آسیب های بعدی بسیار حیاتی است.

د) صدور حکم قطعی سرپرستی

پس از اتمام موفقیت آمیز دوره آزمایشی و تأیید نهایی کارشناسان بهزیستی مبنی بر آمادگی و صلاحیت خانواده، دادگاه حکم موقت را به حکم قطعی سرپرستی تبدیل می کند. با صدور این حکم، متقاضیان به طور رسمی به عنوان سرپرستان قانونی کودک شناخته می شوند.

مدت زمان تقریبی کل فرآیند فرزندخواندگی متغیر است و به عوامل مختلفی بستگی دارد. به عنوان مثال، تقاضا برای نوزادان دختر سالم بسیار زیاد است که ممکن است به طولانی شدن صف انتظار منجر شود. در مقابل، پذیرش کودکان با سن بالاتر، پسران، یا کودکانی که دارای نیازهای خاص (مانند معلولیت یا بیماری) هستند، می تواند فرآیند را کوتاه تر کند. در هر حال، صبوری و پیگیری مداوم در این مسیر، نتایج مطلوب را به ارمغان خواهد آورد.

تعهدات و الزامات پس از پذیرش فرزندخوانده (ابعاد حقوقی، مالی و اجتماعی)

پذیرش فرزندخوانده، تنها به معنای طی کردن مراحل قانونی و اداری نیست، بلکه آغاز یک تعهد عمیق و مسئولیت پذیری همه جانبه است. پس از صدور حکم قطعی سرپرستی، سرپرستان وظایف و الزامات حقوقی، مالی و اجتماعی متعددی را در قبال کودک بر عهده می گیرند که تداعی کننده نقش والدین طبیعی است. این تعهدات با هدف تضمین آینده ای روشن و باثبات برای کودک، طراحی شده اند.

الف) تکالیف سرپرست نسبت به کودک

قانون، سرپرست را به منزله پدر و مادر قانونی کودک می شناسد و بر این اساس، تکالیفی مشابه والدین طبیعی را بر دوش آن ها می گذارد:

• تکالیف نگهداری و تربیت: سرپرست موظف است تمام نیازهای جسمی، روانی و عاطفی کودک را تأمین کند. این شامل تأمین مسکن، پوشاک، غذا، بهداشت و همچنین فراهم آوردن شرایط لازم برای رشد و تربیت صحیح کودک، آموزش و پرورش اوست.
• تأمین نفقه: نفقه شامل تمامی هزینه های ضروری زندگی کودک از جمله مسکن، پوشاک، غذا، اثاث منزل، هزینه های درمانی و تحصیلی است. سرپرست موظف به تأمین این هزینه ها به نحو متناسب با شأن و موقعیت خود و کودک است.

در مقابل، کودک نیز مکلف است احترامات متناسب با شأن سرپرست را رعایت کند، که نشان دهنده ایجاد یک رابطه خانوادگی متقابل است.

ب) تعهدات مالی خاص

برای تضمین آینده مالی فرزندخوانده، قانون تدابیر ویژه ای را در نظر گرفته است:

• تملیک بخشی از اموال یا حقوق به نفع کودک: بر اساس ماده ۱۴ قانون حمایت از کودکان بی سرپرست و بدسرپرست، دادگاه در صورتی حکم سرپرستی صادر می کند که درخواست کننده، بخشی از اموال یا حقوق خود را به نفع کودک یا نوجوان تحت سرپرستی تملیک کند. تشخیص نوع و میزان این اموال با دادگاه است. این بند، تفاوت با قانون قدیم را که بر تملیک یک سوم اموال تأکید داشت، نشان می دهد. در مواردی که اخذ تضمین عینی ممکن یا به مصلحت نباشد، دادگاه می تواند دستور اخذ تعهد کتبی به تملیک بخشی از اموال یا حقوق در آینده را صادر کند. علت این تدبیر، عدم ارث بری فرزندخوانده از سرپرستان است؛ بنابراین قانون تلاش می کند تا امنیت مالی او را در برابر سایر اعضای خانواده تضمین کند.
• لزوم بیمه عمر به نفع کودک: سرپرست یا سرپرستان موظفند با نظر سازمان بهزیستی، خود را نزد یکی از شرکت های بیمه به نفع کودک تحت سرپرستی بیمه عمر کنند. حداقل سرمایه این بیمه بر اساس شرایط جامعه و نیازهای آتی کودک تعیین می شود. این تضمین مالی برای دوران پس از فوت سرپرست و تا زمان تعیین سرپرست جدید برای کودک، اهمیت حیاتی دارد.

ج) مسائل هویتی و ثبتی

یکی از مهم ترین ابعاد فرزندخواندگی، بازآرایی هویت رسمی کودک در چارچوب خانواده جدید است:

• صدور شناسنامه جدید: پس از صدور حکم قطعی سرپرستی، اداره ثبت احوال مکلف است شناسنامه جدیدی برای فرزندخوانده صادر کند. در این شناسنامه، نام و نام خانوادگی سرپرست یا زوجین سرپرست درج می شود. در قسمت توضیحات شناسنامه، مفاد حکم سرپرستی و در صورت معلوم بودن، نام و نام خانوادگی والدین واقعی وی نیز قید می گردد. سوابق هویت و نسبت واقعی طفل در پرونده وی حفظ می شود.
• حق درخواست شناسنامه جدید در ۱۸ سالگی: کودک یا نوجوان تحت سرپرستی، پس از رسیدن به سن هجده سالگی، حق دارد درخواست صدور شناسنامه جدیدی را با درج نام والدین واقعی (در صورت معلوم بودن) یا نام خانوادگی مورد نظر خود (در صورت معلوم نبودن والدین واقعی) از اداره ثبت احوال نماید.
• وضعیت شناسنامه در صورت سرپرستی توسط زن مجرد: در مورد سرپرستی توسط زن یا دختر مجرد، شناسنامه کودک با مشخصات کامل سجلی سرپرست منحصر و نام کوچک پدر فرضی (به پیشنهاد سرپرست) صادر خواهد شد.
• نحوه تغییر شناسنامه در صورت فسخ حکم سرپرستی: در صورت فسخ حکم سرپرستی، اداره ثبت احوال موظف است تغییرات لازم را در اسناد سجلی کودک و سرپرستان اعمال کرده و شناسنامه ای با مشخصات پدر و مادر واقعی (در صورت مشخص بودن) یا والدین فرضی (در غیر این صورت) صادر نماید.

د) سفر و خروج از کشور

صدور گذرنامه و خروج فرزندخوانده از کشور، مستلزم رعایت ضوابط خاصی است:

• موافقت سرپرست و دادستان: خروج کودک از کشور منوط به موافقت سرپرست یا سرپرستان و همچنین دادستان است. دادستان پس از جلب نظر کارشناسی سازمان بهزیستی و با رعایت مصلحت کودک، تصمیم گیری می کند.
• تضمین بازگشت در دوره آزمایشی: چنانچه خروج از کشور در دوره آزمایشی باشد، سرپرست یا سرپرستان باید تضمین مناسبی (مانند وثیقه) برای بازگشت کودک تا پایان دوره آزمایشی به دادستان بسپارند. سازمان بهزیستی نیز وظیفه دارد به طریق اطمینان بخشی، از رعایت حقوق کودک در خارج از کشور اطمینان حاصل کند. موارد واجب مانند سفر حج، از این تضمین مستثنی هستند، اما اطلاع رسانی به سازمان و دادستان همچنان الزامی است.

ه) سرپرستی اموال کودک

اگر کودک تحت سرپرستی دارای اموالی باشد، اداره آن در صورتی به سرپرست فرزندخوانده سپرده می شود که کودک فاقد ولی قهری باشد یا ولی قهری او شخصی را برای اداره اموال تعیین نکرده باشد و مرجع قضایی نیز قیمومت طفل را بر عهده سرپرست قرار داده باشد. این موضوع تضمین می کند که تمامی دارایی های کودک با دقت و تحت نظارت قانونی اداره شوند.

مسائل حقوقی و اجتماعی مهم در فرزندخواندگی

فرزندخواندگی نه تنها یک فرآیند حقوقی، بلکه یک تجربه عمیقاً اجتماعی و انسانی است که ابعاد مختلف زندگی خانواده ها و کودکان را تحت تأثیر قرار می دهد. در این بخش به برخی از مهم ترین مسائل حقوقی و اجتماعی که متقاضیان و خانواده های فرزندپذیر با آن ها روبه رو می شوند، پرداخته خواهد شد. این مسائل، نیازمند آگاهی و درک کامل برای موفقیت در این مسیر هستند.

الف) محرمیت فرزندخوانده

موضوع محرمیت یکی از نگرانی های شایع در جامعه ایران است که به دلیل احکام شرعی، برای خانواده های فرزندپذیر اهمیت ویژه ای دارد. از آنجا که فرزندخوانده از نظر شرعی، محرم والدین سرپرست خود محسوب نمی شود، راه هایی برای ایجاد محرمیت شرعی پیشنهاد شده است:

• شیر دادن (رضاع): یکی از متداول ترین راه ها، شیر دادن مادر سرپرست به فرزندخوانده است. اگر مادر سرپرست بتواند با شرایط خاص شرعی (مانند سن کودک، تعداد دفعات شیردهی و …) به کودک شیر دهد، محرمیت نسبی بین آن ها و فامیل های درجه یک مادر ایجاد می شود. این امر در مورد کودکان شیرخوار امکان پذیر است.
• ازدواج موقت (صیغه محرمیت): برای کودکان با سنین بالاتر، راهکار ازدواج موقت پدر سرپرست با مادر رضاعی (زنی که شرایط شرعی شیر دادن را دارد و به کودک شیر می دهد) یا ازدواج موقت خود فرزندخوانده با یکی از بستگان دور پدر سرپرست که در سن بلوغ نیست، مورد استفاده قرار می گیرد تا محرمیت ایجاد شود. البته این روش ها باید با رعایت کامل موازین شرعی و فقهی صورت گیرد و اغلب نیازمند مشورت با مراجع تقلید یا کارشناسان دینی است.

این موضوع نباید محدودیتی در انتخاب فرزند ایجاد کند، زیرا راه حل های شرعی برای آن وجود دارد و بسیاری از خانواده ها با آگاهی از این راه حل ها، با آرامش خاطر بیشتری قدم در این مسیر می گذارند.

ب) فسخ حکم سرپرستی

فسخ حکم سرپرستی، یکی از دردناک ترین اتفاقاتی است که می تواند در فرآیند فرزندخواندگی رخ دهد. قانون، برای حفظ منافع کودک، شرایطی را برای فسخ این حکم در نظر گرفته است:

• شرایط و دلایل قانونی فسخ حکم:
  • عدم وجود هر یک از شرایط عمومی لازم برای سرپرست یا سرپرستان.
  • سوء رفتار کودک یا نوجوان که برای سرپرست یا سرپرستان غیرقابل تحمل باشد.
  • توافق کودک پس از رشد (بالغ شدن) با سرپرست یا سرپرستان برای فسخ سرپرستی.
  • شناسایی و احراز صلاحیت پدر، مادر، جد پدری یا وصی قانونی کودک توسط دادگاه.
• عواقب روانی و اجتماعی فسخ: فسخ سرپرستی می تواند ضربه روحی و روانی شدیدی به کودک وارد کند، زیرا او را بار دیگر با احساس رهاشدگی و عدم ثبات مواجه می سازد. از این رو، سازمان بهزیستی و مراجع قضایی در بررسی درخواست های فرزندخواندگی، نهایت دقت را به خرج می دهند تا از بروز چنین اتفاقاتی جلوگیری شود.

ج) نظارت پس از فرزندخواندگی

مسیر فرزندخواندگی با صدور حکم قطعی به پایان نمی رسد. سازمان بهزیستی و موسسات مراقبت خانواده محور، پس از اعطای سرپرستی نیز به نظارت خود بر وضعیت کودک و خانواده ادامه می دهند. این نظارت ها با هدف اطمینان از رشد و تربیت صحیح کودک و حفظ منافع او صورت می گیرد و می تواند شامل بازدیدهای دوره ای و ارائه مشاوره های لازم باشد.

د) وقایع خاص (فوت، طلاق، ازدواج مجدد)

زندگی با اتفاقات پیش بینی نشده همراه است و قانون برای حفظ حقوق فرزندخوانده در مواجهه با این وقایع تدابیری اندیشیده است:

• فوت سرپرست: در صورت فوت سرپرست یا سرپرستان، فرزندخوانده به عنوان فرد تحت تکفل متوفی محسوب شده و صندوق بازنشستگی ذی ربط موظف است تا تعیین سرپرست جدید، مزایای مستمری وظیفه بازماندگان را به او پرداخت کند.
• طلاق سرپرستان یا ازدواج مجدد سرپرست منحصر: در صورت طلاق سرپرستان یا فوت یکی از آن ها، دادگاه می تواند با درخواست سازمان بهزیستی و با رعایت نظر کودکان بالغ، سرپرستی را به یکی از زوجین یا شخص ثالث واگذار کند. همچنین اگر سرپرست منحصر (زن مجرد) قصد ازدواج داشته باشد، باید مراتب را به دادگاه اطلاع دهد تا دادگاه با نظر بهزیستی، در مورد ادامه سرپرستی به صورت مشترک یا فسخ آن تصمیم گیری کند.

ه) فرزندخواندگی طفل یافته شده

در شرایطی که فردی طفلی را پیدا کند و متقاضی سرپرستی او باشد، موظف است مراتب را به سازمان بهزیستی اطلاع دهد. پس از اثبات ادعای یابنده در دادگاه و احراز شرایط لازم برای سرپرستی، یابنده در اولویت واگذاری سرپرستی قرار می گیرد. این تدبیر برای حمایت از کودک و ایجاد فرصت برای او در یافتن یک خانواده جدید است.

و) محدودیت تعداد فرزندخوانده

قانون معمولاً به درخواست کنندگان اجازه نمی دهد که بیش از دو کودک یا نوجوان را به سرپرستی بگیرند، مگر در مواردی که کودکان یا نوجوانان تحت سرپرستی، اعضای یک خانواده (خواهر و برادر) باشند. در این صورت، برای حفظ پیوندهای خانوادگی آن ها، امکان سرپرستی بیش از دو کودک نیز وجود دارد. برای درخواست فرزند دوم نیز، باید حداقل دو سال از تحویل اولین کودک گذشته باشد، مگر اینکه کسی در لیست انتظار نباشد یا متقاضی، کودکی با نیازهای خاص یا سن بالا را بپذیرد.

چالش ها، نگرانی ها و فرهنگ سازی در فرزندخواندگی

فرآیند فرزندخواندگی، با وجود نیت پاک و هدف والای خود، همواره با چالش ها و نگرانی هایی برای متقاضیان و جامعه همراه بوده است. درک این چالش ها و تلاش برای فرهنگ سازی مناسب، می تواند به هموار شدن این مسیر و موفقیت بیشتر در پیوند دادن کودکان با خانواده هایشان کمک کند.

چرا فرآیند سخت شده است؟

گاهی اوقات متقاضیان فرزندخواندگی این احساس را دارند که فرآیند نسبت به گذشته دشوارتر شده است. این تصور، در واقع ناشی از «قانونمندتر شدن» و «دقیق تر شدن» مراحل برای حفظ حقوق و منافع عالیه کودک است. در گذشته ممکن بود برخی از شرایط خانواده ها به درستی بررسی نشود و این امر منجر به فسخ فرزندخواندگی و آسیب های جبران ناپذیر روحی برای کودکان می شد.

امروزه، سخت گیری بیشتر در بررسی صلاحیت ها، به معنای تضمین آینده ای امن تر و باثبات تر برای کودکان است. وقتی متقاضی برای هر کودک، بیش از یک خانواده وجود دارد، وظیفه سازمان بهزیستی و دادگاه است که بهترین و مناسب ترین خانواده را انتخاب کنند. این دقت، اگرچه ممکن است زمان بر باشد، اما از بروز تجربیات تلخ مانند فسخ سرپرستی جلوگیری می کند که یکی از سخت ترین و دردناک ترین وقایع برای کودکان محسوب می شود.

مواردی که منجر به طولانی شدن صف انتظار می شود

طولانی شدن صف انتظار برای فرزندخواندگی، یکی از دغدغه های اصلی بسیاری از خانواده هاست. دلایل متعددی برای این موضوع وجود دارد:

• تقاضای بالا برای نوزادان دختر سالم: آمارها نشان می دهد که درصد بالایی از متقاضیان (حدود ۹۹ درصد) خواهان نوزاد دختر هستند که این موضوع به طور طبیعی صف انتظار را طولانی تر می کند، زیرا تعداد نوزادان دختر واجد شرایط واگذاری کمتر از تقاضا است.
• کمبود کودکان واجد شرایط واگذاری: سازمان بهزیستی متولی تأمین کودک برای فرزندپذیران نیست، بلکه وظیفه سرپرستی از کودکانی را بر عهده دارد که به دلایل مختلف (بی سرپرستی، بدسرپرستی) واجد شرایط واگذاری تشخیص داده می شوند. این کودکان باید با تأیید مقام قضایی آماده واگذاری باشند.
• عدم تمایل به پذیرش کودکان با سن بالاتر یا نیازهای خاص: بسیاری از متقاضیان تمایل به پذیرش نوزادان و کودکان خردسال دارند، در حالی که کودکان با سنین بالاتر (بالای ۳ سال)، پسران، یا کودکانی که دارای معلولیت یا بیماری خاص هستند، متقاضی کمتری دارند. این عدم توازن، به طولانی شدن صف انتظار برای دسته ای خاص از کودکان دامن می زند.

پرداختن به نگرانی پارتی بازی و شفافیت سامانه ملی فرزندخواندگی

نگرانی هایی در مورد احتمال پارتی بازی یا عدم شفافیت در فرآیند فرزندخواندگی وجود داشته است. با این حال، با راه اندازی «سامانه ملی فرزندپذیری»، روند فرزندخواندگی به شکل چشمگیری شفاف تر و قابل رصد شده است. این سامانه امکان ارزیابی و نظارت بر مراحل توسط استان ها را فراهم کرده و درصد خطا را به حداقل رسانده است.

شفافیت در این سامانه به این معنی است که هر خانواده با توجه به شرایط خود، اولویت های متفاوتی دارد. به عنوان مثال، خانواده ای که چهار سال منتظر نوزاد دختر است، ممکن است به دلیل تقاضای زیاد، هنوز در صف انتظار بماند، در حالی که خانواده ای دیگر با پذیرش سرپرستی یک پسر شش ساله یا کودکی با معلولیت، در مدت کوتاه تری به فرزند دلخواه خود دست یابد. این تفاوت در زمان بندی، ناشی از اولویت بندی های قانونی و شرایط خاص هر کودک است، نه پارتی بازی. در صورت مشاهده هرگونه اجحاف، متقاضیان می توانند از طریق بخش پرسش و پاسخ سامانه یا سامانه دیدبان سازمان بهزیستی (شماره تماس ۱۴۸۲) موضوع را مطرح کنند.

اهمیت فرهنگ سازی برای پذیرش کودکان با سن بالاتر، پسران، یا کودکان دارای نیازهای خاص

فرهنگ سازی یک امر آهسته و تدریجی است که برای موفقیت در حوزه فرزندخواندگی، نقش حیاتی ایفا می کند. لازم است که جامعه، به سمت پذیرش بیشتر کودکان با سن بالاتر، پسران، و کودکانی که دارای نیازهای خاص هستند، حرکت کند. رسانه ها، به ویژه با ساخت فیلم ها و سریال هایی با محتوای فرزندخواندگی و با مشورت کارشناسان، می توانند در این زمینه بسیار تأثیرگذار باشند.

یکی دیگر از ابعاد مهم فرهنگ سازی، تأکید بر اهمیت عدم پنهان کردن واقعیت فرزندخواندگی از کودک است. پنهان کردن این حقیقت، به ویژه در سنین بالاتر، می تواند لطمات روحی شدیدی به کودک وارد کند. در حالی که اگر کودک از ابتدا با این واقعیت رشد کند و خانواده با صداقت و عشق این موضوع را به او منتقل کند، آسیب پذیری روحی او بسیار کمتر خواهد بود. آموزش و آگاهی بخشی در این زمینه، نه تنها به نفع کودک، بلکه به نفع پایداری و سلامت رابطه در خانواده فرزندپذیر است.

«۹۹ درصد متقاضیان در مرحله اول نوزاد دختر می خواهند. وقتی که می بینند باید مدت زمان طولانی در صف بمانند به ناچار به سمت دختر با سن بالاتر یا نوزاد پسر متمایل می شوند.»

نتیجه گیری: انتخابی آگاهانه برای آینده ای روشن

فرزندخواندگی، فراتر از یک تصمیم حقوقی یا اداری، یک انتخاب قلبی و مسیری پر از مسئولیت پذیری و عشق بی قید و شرط است. این سفر، که با امید به پر کردن جای خالی در یک خانواده و فراهم آوردن آغوشی گرم برای کودکی نیازمند آغاز می شود، نیازمند آگاهی عمیق از تمامی ابعاد قانونی، اجتماعی و روانی آن است. از ثبت نام در سامانه ملی فرزندپذیری و گردآوری مدارک لازم گرفته تا گذراندن دوره های آزمایشی و پذیرش تعهدات مالی و هویتی، هر گام در این راه، با هدف تضمین بهترین آینده برای کودک برداشته می شود.

چالش ها و نگرانی ها، از جمله طولانی شدن صف انتظار یا مسائل مربوط به محرمیت، جزئی جدایی ناپذیر از این فرآیند هستند. اما با شفافیت سامانه های جدید و تلاش برای فرهنگ سازی، بسیاری از این موانع قابل مدیریت و حتی قابل حل هستند. پذیرش کودکانی با سن بالاتر یا نیازهای خاص، و صداقت در بیان واقعیت فرزندخواندگی به کودک، از جمله راهکارهای مهمی است که می تواند این مسیر را هموارتر و پربارتر سازد.

در نهایت، فرزندخواندگی نه تنها به کودک یک خانواده می بخشد، بلکه خانواده را نیز با معنایی عمیق تر از عشق و ایثار آشنا می کند. این راه، نیازمند صبوری، تعهد و عشقی بی کران است. برای آنانی که قصد دارند این مسیر را در پیش گیرند، توصیه می شود که با مشاوره متخصصان حقوقی و مددکاران اجتماعی، با چشمانی باز و قلبی آماده، قدم در این راه بگذارند. این انتخابی است که می تواند سرنوشت یک کودک و یک خانواده را برای همیشه دگرگون سازد و آینده ای روشن و پر از امید را برایشان به ارمغان آورد.