حکم جنین اهدایی مکارم

آیت الله العظمی مکارم شیرازی اهدای جنین را در مواردی که راه حل دیگری برای فرزندآوری وجود ندارد، جایز می دانند. اما مهمترین نکته در فتوای ایشان این است که نسب شرعی فرزند به والدین ژنتیکی (اهداکننده) تعلق می گیرد و از والدین گیرنده ارث نمی برد. محرمیت با والدین گیرنده نیز از طریق رضاع (شیردهی) باید ایجاد شود.

ناباروری، این چالش عمیق و طاقت فرسا، می تواند آرزوی دیرینه داشتن فرزند را برای زوج ها به تعویق بیندازد و گاه به حسرت تبدیل کند. اما در دنیای امروز، علم پزشکی با یاری روش های نوین کمک باروری، پنجره ای نو به سوی این آرزوی دیرین گشوده است. اهدای جنین یکی از این روش هاست که برای بسیاری از زوج هایی که از راه های دیگر به نتیجه نرسیده اند، امیدبخش جلوه می کند. در کنار پیچیدگی های پزشکی و مسائل قانونی، ابعاد شرعی این موضوع از اهمیت ویژه ای برخوردار است؛ به ویژه برای مقلدین مراجع تقلید که همواره به دنبال یافتن راهکارهای شرعی و مطابق با فتاوای مرجع خود هستند. در این میان، فتاوای آیت الله العظمی مکارم شیرازی به عنوان یکی از مراجع بزرگ تقلید، برای بخش وسیعی از جامعه از اهمیت بالایی برخوردار است.

جنین اهدایی: ضرورتی در مسیر فرزندآوری

جنین اهدایی به فرآیندی اطلاق می شود که در آن، یک جنین (حاصل لقاح اسپرم و تخمک یک زوج اهداکننده) به رحم زن دیگری (زوج گیرنده) که قادر به تولید جنین سالم یا بارداری با جنین خود نیست، منتقل می شود. این روش در زمره تکنیک های پیشرفته کمک باروری قرار می گیرد و با اهدای اسپرم یا تخمک که در آن فقط یک گامت اهدا می شود یا فرزندخواندگی که در آن فرزندی متولد شده و رشد یافته پذیرفته می شود، تفاوت های اساسی دارد.

موارد استفاده از جنین اهدایی معمولاً زمانی مطرح می شود که سایر روش های درمانی ناباروری بی نتیجه مانده اند. این وضعیت می تواند شامل موارد زیر باشد:

• آزواسپرمی شدید یا فقدان کامل اسپرم در مرد و عدم امکان بازیابی آن.
• کیفیت بسیار پایین اسپرم یا تخمک که منجر به تشکیل جنین با کیفیت نمی شود و شکست های مکرر در IVF.
• وجود بیماری های ژنتیکی خاص در یکی از زوجین که امکان انتقال آن به فرزند وجود دارد و زوجین مایل به تولد فرزند سالم هستند.

تصمیم به استفاده از جنین اهدایی، فراتر از یک انتخاب پزشکی، یک گام بزرگ در زندگی زوج ها محسوب می شود. این انتخاب با بار سنگین عاطفی، روانی، مالی و مسئولیت های آتی همراه است و آمادگی کامل از جنبه های مختلف را می طلبد.

جواز شرعی اهدای جنین از منظر آیت الله مکارم شیرازی

یکی از اولین و اساسی ترین سوالاتی که برای زوج های متقاضی جنین اهدایی مطرح می شود، جواز شرعی این اقدام است. آیت الله العظمی مکارم شیرازی، با در نظر گرفتن نیازهای جامعه و پیشرفت های علمی، اهدای جنین را با شرایطی خاص، جایز می دانند.

ایشان معتقدند که اهدای جنین، به عنوان یک راهکار درمانی برای ناباروری و به منظور حل معضلاتی که عدم وجود فرزند در خانواده ها ایجاد می کند، در صورتی که راه حل دیگری برای فرزندآوری وجود نداشته باشد، بلامانع است. این فتوا بر پایه اصول کلی فقه اسلامی استوار است که در آن، تسهیل زندگی و رفع حرج از مومنین، از جایگاه ویژه ای برخوردار است.

مهمترین شرط در جواز اهدای جنین از دیدگاه ایشان، عدم وجود راه حل های جایگزین است. به این معنا که زوجین باید تمامی تلاش های درمانی دیگر را امتحان کرده و به نتیجه ای نرسیده باشند. همچنین، رضایت کامل و آگاهانه زوج اهداکننده، عدم سوءاستفاده از این فرآیند و رعایت تمامی موازین شرعی و قانونی در مراحل اهدا و انتقال جنین، از دیگر شروط ضروری محسوب می شوند.

جواز شرعی این عمل، خود نقطه امیدی برای زوج های نابارور است تا بتوانند با آرامش خاطر بیشتری در این مسیر گام بردارند و از نعمت فرزند برخوردار شوند. اما این جواز، به معنای نادیده گرفتن سایر ابعاد و احکام شرعی نیست و در ادامه به تفصیل به این جنبه ها از دیدگاه آیت الله مکارم شیرازی خواهیم پرداخت.

چالش نسب شرعی: فرزند به چه کسی تعلق دارد؟

مفهوم نسب در فقه اسلامی از اهمیت حیاتی برخوردار است؛ چرا که احکام متعددی نظیر ارث، محرمیت، حضانت، نفقه و حتی حدود و قصاص بر آن مترتب می شود. در موضوع جنین اهدایی، یکی از پیچیده ترین و کلیدی ترین مسائل، تعیین نسب شرعی فرزند است.

تبیین نسب خونی و قانونی در فتوای آیت الله مکارم

از دیدگاه آیت الله العظمی مکارم شیرازی، نسب شرعی و خونی فرزند متولد شده از جنین اهدایی، تنها به زوج ژنتیکی (اهداکننده اسپرم و تخمک) تعلق می گیرد و نه به زوج گیرنده که جنین را پرورش داده و به دنیا آورده است. ایشان با تأکید بر مبانی فقهی که نسب را مبتنی بر علقه خونی و نطفه می دانند، فرزند را متعلق به صاحبان اصلی گامت ها (اسپرم و تخمک) می دانند. این فتوا ریشه در روایات و قواعد فقهی دارد که رابطه فرزند و والد را در وهله اول با اتصال نطفوی می سنجند.

این تفکیک میان نسب شرعی (خونی) و نسب قانونی (پرورشی یا حضانتی) بسیار مهم است. در حالی که قانون اهدای جنین در ایران (مصوب ۱۳۸۲) وظایف و تکالیف والدین گیرنده را در قبال حضانت، تربیت و نفقه طفل متولد شده، نظیر وظایف و تکالیف اولاد و پدر و مادر می داند، اما آیت الله مکارم شیرازی تصریح می کنند که این تعلق قانونی، باعث ایجاد نسب شرعی و خونی نمی شود.

«نسب فرزند متولد شده از جنین اهدایی به صاحبان اسپرم و تخمک (پدر و مادر ژنتیکی) تعلق دارد و والدین گیرنده، مادر رضاعی و پدر رضاعی یا قانونی (در برخی ابعاد) محسوب می شوند و نسب خونی بین آن ها و فرزند برقرار نمی گردد.»

این بدان معناست که در نگاه شرعی، هرچند زوج گیرنده مسئولیت های کامل والدینی را بر عهده دارند و فرزند از هر حیث، در زندگی روزمره، به آن ها منتسب است، اما این انتساب، جایگزین نسب خونی و شرعی با والدین ژنتیکی نمی شود و پیامدهای خاص خود را در پی دارد.

حکم ارث در جنین اهدایی: بررسی دقیق فتاوای آیت الله مکارم

یکی از مهمترین پیامدهای تعیین نسب شرعی در فقه، مسئله ارث بری است. این موضوع برای زوج های متقاضی جنین اهدایی و همچنین برای حقوق دانان و فقها از اهمیت ویژه ای برخوردار است. آیت الله العظمی مکارم شیرازی در این زمینه فتوای صریحی دارند که باید مورد توجه قرار گیرد.

عدم توارث از والدین گیرنده جنین

بر اساس فتوای آیت الله مکارم شیرازی، فرزند متولد شده از جنین اهدایی، از والدین گیرنده (زن و شوهری که جنین را دریافت و پرورش داده اند) ارث نمی برد. این فتوا بر مبنای محکم فقهی است که ارث را تنها بر پایه نسب خونی و سببی (ازدواج) بنا می نهد. از آنجا که بین فرزند و والدین گیرنده، نسب خونی شرعی برقرار نیست، طبعاً حکم توارث نیز جاری نمی شود. این مسئله، چالش مهمی را در زمینه حقوقی و اجتماعی این فرزندان ایجاد می کند و ضروری است زوج های متقاضی کاملاً از آن آگاه باشند.

توارث از والدین ژنتیکی و چالش های آن

در مقابل، اگر نسب خونی فرزند با والدین ژنتیکی (اهداکننده) مشخص و قابل اثبات باشد، این فرزند به لحاظ شرعی از والدین ژنتیکی خود ارث می برد. مبنای ارث بری، همان نسب خونی است که میان فرزند و صاحبان اصلی اسپرم و تخمک برقرار است. با این حال، در عمل این مسئله با چالش های جدی مواجه است.

بر اساس قانون اهدای جنین در ایران و رویه های مراکز درمان ناباروری، اطلاعات مربوط به زوج اهداکننده، محرمانه باقی می ماند و هویت آن ها فاش نمی شود. این محرمانگی، هرچند به دلایل اخلاقی و اجتماعی موجه به نظر می رسد و ضمانت اجرای قانونی (حبس ۲ تا ۱۰ سال برای افشاکننده) نیز دارد، اما عملاً باعث می شود که فرزند متولد شده نتواند نسب خونی خود را به والدین ژنتیکی اثبات کند و در نتیجه، از حق ارث بری از آن ها نیز محروم می ماند. این تضاد میان حکم شرعی و واقعیت قانونی و اجتماعی، نقطه ای تأمل برانگیز است که نیازمند توجه و شاید راهکارهای آتی حقوقی و فقهی باشد.

بنابراین، زوج هایی که قصد استفاده از جنین اهدایی را دارند، باید این حقیقت شرعی را مد نظر قرار دهند که فرزندشان از آن ها ارث نخواهد برد. برای جبران این خلاء و تأمین آینده مالی فرزند، می توان از روش های دیگری مانند وصیت نامه شرعی یا صلح عمری استفاده کرد که با رعایت موازین شرعی، امکان انتقال اموال به فرزند را فراهم می آورد. البته، در وصیت تنها تا یک سوم اموال قابل انتقال است، مگر با رضایت سایر ورثه.

محرمیت در جنین اهدایی: راهکارهای شرعی برای پیوند خانواده

پس از نسب و ارث، مسئله محرمیت یکی دیگر از ابعاد حیاتی است که برای خانواده های متقاضی جنین اهدایی اهمیت فراوان دارد. محرمیت، ارتباطی است که به موجب آن ازدواج بین دو نفر حرام می شود و روابط خانوادگی خاصی را تعریف می کند. در جنین اهدایی، از آنجا که نسب خونی بین فرزند و والدین گیرنده برقرار نیست، محرمیت خودبه خود ایجاد نمی شود و نیاز به راهکارهای شرعی خاصی دارد.

اهمیت شیردهی (رضاع) و شرایط آن

آیت الله العظمی مکارم شیرازی تأکید دارند که مهمترین و بهترین راه برای ایجاد محرمیت بین فرزند متولد شده از جنین اهدایی و والدین گیرنده (به ویژه مادر گیرنده و سایر اعضای خانواده او)، از طریق رضاع یا شیردهی است. اگر مادر گیرنده، فرزند را به میزان شرعی و با شرایط خاصی شیر دهد، رابطه محرمیت بین او و فرزند، و همچنین بین فرزند و همسر او (پدر گیرنده)، و فرزندان مادر (برادر و خواهر رضاعی) برقرار می شود.

شرایط شرعی رضاع برای ایجاد محرمیت عبارتند از:

1. مادری که شیر می دهد باید با مردی که صاحب جنین بوده (پدر ژنتیکی یا پدر رضاعی) ازدواج کرده باشد، هرچند در این مورد خاص، مادر گیرنده و پدر گیرنده، شیر را به فرزندی می دهند که از نظر ژنتیکی به آن ها تعلق ندارد.
2. شیر باید مستقیماً از سینه مادر خورده شود و نه از طریق بطری، مگر در موارد خاص و با رعایت شرایط خاص فقهی.
3. حجم و مدت شیردهی باید به اندازه مشخصی باشد که در فقه شیعه، معمولاً به معنای حداقل ۱۵ مرتبه شیر خوردن کامل و متوالی یا به مدت یک شبانه روز (که در طول آن فقط از این شیر تغذیه کند) یا مقداری که استخوان بندی کودک با آن شکل گیرد.
4. کودک باید در سن رضاع باشد، یعنی قبل از کامل شدن دو سال قمری.

اگر این شرایط محقق شود، فرزند متولد شده از جنین اهدایی با مادر گیرنده و همسر او (پدر گیرنده) و فرزندان آن ها (از مادر گیرنده) محرم می شود. این راهکار به ایجاد پیوندهای عمیق تر عاطفی و شرعی در خانواده کمک شایانی می کند.

راهکارهای جایگزین در صورت عدم امکان رضاع

گاهی اوقات به دلایل پزشکی یا سایر محدودیت ها، امکان شیردهی به میزان شرعی توسط مادر گیرنده وجود ندارد. در چنین شرایطی، ایجاد محرمیت دشوارتر است و باید از راهکارهای جایگزین استفاده کرد که ممکن است به پیچیدگی های بیشتری منجر شود. در این موارد، محرمیت مستقیم با والدین گیرنده از طریق رضاع اتفاق نمی افتد. از منظر فقهی، اگر محرمیت از راه رضاع ایجاد نشود، فرزند نسبت به والدین گیرنده و خویشاوندان آن ها نامحرم خواهد بود و احکام مربوط به نامحرم باید رعایت شود.

البته، می توان با ازدواج یکی از محارم (مثلاً خواهر پدر گیرنده یا خواهر مادر گیرنده) با فرزند، محرمیت را به صورت غیرمستقیم ایجاد کرد، اما این راهکارها نیز پیچیدگی های خاص خود را دارند و معمولاً برای عموم افراد توصیه نمی شود، زیرا هدف اصلی، ایجاد محرمیت بین خود والدین و فرزند است. در صورت عدم امکان رضاع، می توان با دفتر مرجع تقلید به صورت مستقیم مشورت کرد تا راهکار شرعی مناسبی برای شرایط خاص هر خانواده پیشنهاد شود.

محرمیت با والدین ژنتیکی

چنانچه هویت والدین ژنتیکی (اهداکننده) برای فرزند مشخص شود و نسب خونی او به آن ها ثابت گردد، فرزند به طور طبیعی با والدین ژنتیکی خود و خویشاوندان آن ها (اجداد، عموها، عمه ها، دایی ها، خاله ها و فرزندان آن ها) محرم خواهد بود. اما همان طور که پیشتر اشاره شد، به دلیل محرمانگی هویت اهداکنندگان، در عمل این نوع از محرمیت معمولاً برای فرزند ناشناخته باقی می ماند و در زندگی روزمره کاربردی ندارد.

سایر احکام مهم مرتبط با جنین اهدایی در فتاوای آیت الله مکارم

علاوه بر مسائل اساسی نسب، ارث و محرمیت، جنین اهدایی ابعاد دیگری نیز دارد که نیازمند تبیین احکام شرعی است. آیت الله العظمی مکارم شیرازی در فتاوای خود به این جوانب نیز پرداخته اند.

تکلیف جنین های فریز شده و مازاد

در فرآیند کمک باروری، اغلب تعداد بیشتری جنین نسبت به آنچه مورد نیاز است، تشکیل و فریز می شود. سوال مهمی که مطرح می شود، تکلیف این جنین های فریز شده یا مازاد است. از دیدگاه آیت الله مکارم شیرازی، نگهداری جنین های فریز شده برای مدت معقول جهت استفاده آتی زوجین اهداکننده یا گیرنده، جایز است. اما در مورد جنین های مازادی که والدین اهداکننده دیگر قصد استفاده از آن ها را ندارند و یا زوجین گیرنده به تعداد کافی فرزند دارند و جنین های دیگری نیز باقی مانده است، حکم از بین بردن آن ها یا اهدای آن ها به سایر زوج های نابارور متفاوت است.

ایشان اهدای این جنین های مازاد را به سایر زوج های نابارور، تحت شرایط و موازین شرعی و قانونی، جایز می دانند و این امر را مصداق تعاون بر بِر و احسان می شمارند. اما در خصوص از بین بردن جنین های مازاد که قابلیت حیات دارند، به دلیل وجود احتمالی حیات بالقوه و احترام به نفس، با احتیاط برخورد می شود و در صورت عدم ضرورت شرعی، از بین بردن آن ها جایز نیست.

حضانت و نفقه: مسئولیت های والدین گیرنده

با وجود اینکه نسب شرعی فرزند به والدین ژنتیکی تعلق دارد، اما آیت الله مکارم شیرازی تصریح می کنند که مسئولیت حضانت، تربیت و پرداخت نفقه (هزینه های زندگی) فرزند متولد شده از جنین اهدایی، تماماً بر عهده والدین گیرنده است. این حکم بر مبنای قانون و عرف اجتماعی است که زوج گیرنده را به عنوان پدر و مادر قانونی و مسئول حضانت و تربیت فرزند می شناسد. این مسئولیت، شامل تأمین نیازهای مادی و معنوی، آموزش و پرورش و مراقبت های لازم تا زمان بلوغ و استقلال فرزند می شود. این وظیفه از منظر شرعی نیز به دلیل پذیرش و نگهداری جنین و به وجود آوردن شرایط حیات برای او، بر عهده والدین گیرنده قرار می گیرد.

ثبت احوال و شناسنامه

یکی از پیچیدگی های جنین اهدایی، چگونگی ثبت نام و مشخصات والدین در شناسنامه فرزند است. در ایران، بر اساس قانون اهدای جنین، نام والدین گیرنده به عنوان پدر و مادر قانونی در شناسنامه فرزند درج می شود. آیت الله مکارم شیرازی در این زمینه فتوای خاصی برای ثبت احوال ندارند اما کلیت فتوای ایشان بر این است که ثبت نام والدین گیرنده در شناسنامه اشکالی ندارد، زیرا این ثبت برای حفظ مصالح کودک و تعیین والدین قانونی است که حضانت و تربیت فرزند را بر عهده دارند. اما این ثبت قانونی، ماهیت نسب شرعی و خونی را تغییر نمی دهد و همان طور که گفته شد، نسب شرعی به والدین ژنتیکی باز می گردد.

این تمایز میان واقعیت شرعی و ثبت قانونی، نشان دهنده تلاش فقه برای انطباق با نیازهای اجتماعی و قانونی، ضمن حفظ اصول خود است. برای والدین گیرنده، مهم است که از این تفاوت آگاه باشند و آن را در تصمیمات مرتبط با آینده فرزند خود مدنظر قرار دهند.

تعیین جنسیت جنین اهدایی

در مورد تعیین جنسیت جنین اهدایی، فتوای آیت الله مکارم شیرازی در اصول کلی تعیین جنسیت خلاصه می شود. ایشان تعیین جنسیت را در صورتی که با روش های غیرشرعی و مضر به جنین همراه نباشد و با انگیزه های عقلایی و مشروع صورت گیرد (مانند پیشگیری از انتقال بیماری های وابسته به جنس خاص یا حفظ تعادل خانواده)، جایز می دانند. بنابراین، اگر زوجین گیرنده مایل به تعیین جنسیت جنین اهدایی باشند و این امر از نظر پزشکی و با روش های مجاز امکان پذیر باشد، از دیدگاه ایشان در صورت رعایت موازین شرعی و بدون ضرر، اشکالی ندارد.

ملاحظات اخلاقی و اجتماعی

آیت الله مکارم شیرازی همواره بر ابعاد اخلاقی و اجتماعی مسائل فقهی تأکید دارند. در مورد جنین اهدایی نیز ایشان توصیه هایی برای والدین گیرنده و جامعه دارند. حفظ کرامت انسانی فرزند، تربیت صحیح و اسلامی او، و ایجاد محیطی آرام و باثبات برای رشد کودک، از جمله این توصیه هاست. همچنین، نحوه برخورد با مسئله اهدای جنین در خانواده و جامعه باید به گونه ای باشد که از هرگونه انگ زنی یا آسیب روحی به کودک جلوگیری شود. شفافیت با فرزند (در سن مناسب و با تدبیر) در مورد نحوه تولدش، هرچند سخت، اما در بلندمدت می تواند به سلامت روانی و هویتی او کمک کند و از مشکلات احتمالی آینده پیشگیری نماید.

جمع بندی و توصیه های نهایی

مسیر فرزندآوری از طریق اهدای جنین، راهی پرامید اما سرشار از ظرافت های شرعی، قانونی و اخلاقی است. آیت الله العظمی مکارم شیرازی به عنوان یکی از مراجع برجسته جهان اسلام، با درک نیازهای زمانه و پیشرفت های علم پزشکی، فتاوای دقیقی در این زمینه ارائه کرده اند که راهگشای بسیاری از زوج های نابارور و همچنین متخصصان امر است.

خلاصه فتاوای ایشان را می توان در چند نکته کلیدی مرور کرد:

1. جواز اهدای جنین: ایشان اهدای جنین را در صورت عدم وجود راهکار دیگر برای فرزندآوری، جایز می دانند و آن را به عنوان یک راه حل برای رفع معضل ناباروری و از باب تسهیل زندگی مومنین می پذیرند.
2. نسب شرعی: مهمترین اصل این است که نسب شرعی و خونی فرزند متولد شده، به صاحبان اصلی گامت ها یعنی والدین ژنتیکی (اهداکننده) تعلق دارد.
3. ارث: به دلیل عدم وجود نسب خونی شرعی، فرزند از والدین گیرنده ارث نمی برد. اما اگر هویت والدین ژنتیکی مشخص شود، به لحاظ شرعی از آن ها ارث می برد که این موضوع به دلیل محرمانگی اطلاعات اهداکنندگان، در عمل با چالش مواجه است.
4. محرمیت: برای ایجاد محرمیت بین فرزند و والدین گیرنده، راهکار اصلی و مؤثر، شیردهی (رضاع) توسط مادر گیرنده با رعایت شرایط شرعی آن است. در صورت عدم امکان رضاع، محرمیت مستقیم برقرار نمی شود و باید احتیاط های لازم صورت گیرد.
5. سایر احکام: حضانت و نفقه به طور کامل بر عهده والدین گیرنده است. ثبت نام والدین گیرنده در شناسنامه برای مصالح کودک مجاز است، اما ماهیت نسب شرعی را تغییر نمی دهد. تکلیف جنین های مازاد و فریز شده نیز با توجه به جواز اهدا به سایرین، مشخص شده است.

این فتاوا نشان دهنده دقت و جامعیت فقه اسلامی در مواجهه با مسائل نوپیدا است. برای زوج هایی که در این مسیر گام می نهند، توصیه می شود پیش از هر اقدامی، با آگاهی کامل از تمامی ابعاد شرعی و قانونی، تصمیم گیری کنند. در نهایت، با توجه به حساسیت و اهمیت این موضوع و احتمال بروز شرایط خاص برای هر فرد، مشورت مستقیم با دفاتر و کارشناسان فقهی آیت الله العظمی مکارم شیرازی برای دریافت آخرین و دقیق ترین فتاوا متناسب با وضعیت خاص خود، امری ضروری و حیاتی است. اینگونه می توان با بصیرت شرعی و آرامش خاطر، در مسیر تشکیل خانواده ای کامل گام برداشت.

منابع و مآخذ

• پایگاه اطلاع رسانی دفتر آیت الله العظمی مکارم شیرازی (www.makarem.ir)، بخش استفتائات و رساله عملیه.
• قانون اهدای جنین به زوج های نابارور، مصوب سال ۱۳۸۲ مجلس شورای اسلامی.
• قانون مدنی جمهوری اسلامی ایران.