احتمال احیای داعش در منطقه تا چه حد جدی است؟

رسول سلیمی: در 23 مارس 2019، نیروهای دموکراتیک سوریه (SDF)، با کمک ایتلاف جهانی به رهبری امریکا، کنترل روستای البغوز، اخرین پایگاه دولت اسلامی (داعش) در سوریه را به دست گرفتند. سقوط البغوز به دنبال شکست هایی بود که کنترل سرزمین های باقی مانده این گروه در سوریه و عراق را از بین برد، جایی که آنها در ژوین 2014 خلافت خود را اعلام کرده بودند. نگاهی گذرا به مسیرهای تشکیل دولت اسلامی از وجود یک سازمان بروکراتیک بسیار پیچیده، منسجم و انعطاف پذیر با ظرفیت زیادی برای تکامل و سازگاری با محیط حکایت دارد. اما انتقال رهبری داعش به نسل های جدیدتر به یک جنبه از توسعه در این گروه اشاره دارد:

زمانی که زرقاوی (احمد فاضل الخلیله) در 6 ژوین 2006کشته شد، او جانشینی خود را به یک سازمان منسجم، قوی و بانفوذ واگذار کرد و ابو عمر البغدادی (حمید داوود الزاوی)، افسر سابق ارتش منحل شده عراق، تاسیس دولت اسلامی عراق را به عهده گرفت. در اکتبر 2006، در زمان سلطنت او، این سازمان به یک سازمان بوروکراتیک متمرکزتر تبدیل شد و هنگامی که اعلام شد ابو عمر البغدادی در 19 آوریل 2010 به همراه ابوحمزه المهاجر در 16 مه 2010 کشته شده است، دولت اسلامی عراق با ابوبکر البغدادی (ابراهیم عواد البدری سامرای) بیعت کرد.

پس از کشتن ابوبکر البغدادی در 26 اکتبر 2019، این سازمان به سرعت ابو ابراهیم الهاشمی القریشی (امیر محمد سعید عبدالرحمان مولا) را منصوب کرد و پس از مرگ او در فوریه 2022، این سازمان در 10 مارس 2022، ابو حسن الهاشمی القریشی و پس از قتل الهاشمی در اواسط اکتبر 2022، ابو حسین الحسینی القریشی رهبری داعش را در نوامبر 2022 به عهده گرفت اما در سوم اوت سال2023 اعلام شد که ابو الحسین القریشی نیز کشته شده است و خلیفه فعلی ابو حفص الهاشمی القریشی منصوب شده است.

ویژگی محوری رهبری در داعش

ازاین رو روشن است که دو رهبر اخیر از نسل جدید داعش هستند که میل زیادی به توسعه و بازسازی حکومت اسلامی برای از سرگیری حملات به دشمنان خود را دارند. به همین منظور با اشاره به انسجام و وحدت رهبری پس ازدست دادن هر خلیفه، دولت اسلامی تصاویر تبلیغاتی را پخش می کند تا نشان دهد صدها جنگجوی داعش – از سوریه تا افغانستان، از مصر تا موزامبیک – با خلیفه دوم بیعت می کنند و نکته مهمتر آنکه می خواهد نشان دهد داعش با تمرکز بر رهبر، خلافت را شخصی نکرده است. این در حالی است که تا پایان سال 2022، هیچ نشانه قابل توجهی از مخالفت یا نارضایتی در شبکه جهانی داعش وجود نداشت و از زمان فروپاشی در سوریه، به مثابه شاخه هایی که توسط یک سیستم تصمیم مرکزی اداره می شود، عمل کرده است. سلول های سازمان که بر زمین جنگ تسلط ندارند، انعطاف پذیری خود را در بازسازی سازمانی خود در سطح نظامی، امنیتی، اداری و رسانه ای نشان می دهند.

امروزه “دولت اسلامی” بدون اعمال کنترل بر یک مکان خاص، در صحرای سوریه و در حومه شهرهای سوریه فعال است و حتی حمله به داخل شهرها با سلول هایی که در بیشتر جغرافیای سوریه گسترش یافته اند انجام می شود. در همین راستا یک گزارش پنتاگون نشان می دهد که داعش صفوف خود را برای ظهور مجدد در سوریه تغییر داده و این گزارش تاکید می کند که این سازمان توانایی های مسلحانه خود را در عراق تقویت کرده است.از این رو به نظر می رسد داعش بیش از هر زمانی برای بازسازی خود و استخدام جنگجویان بیشتر آماده می کند و از ظرفیت لازم برای تهدیدات بالفعل برخوردار شده است.

داعش همچنان در عضوگیری فعال است

در همین زمینه کارشناسان سازمان ملل متحد در گزارشی که در 15 اوت 2023 منتشر شد، گفتند: «دولت اسلامی (داعش) هنوز بین 5000 تا 7000 عضو در پایگاه سابق خود در سوریه و عراق دارد. کارشناسان ناظر بر تحریم ها علیه این گروه خاطرنشان کردند که در نیمه اول سال 2023، تهدید داعش “عمدتاً در مناطق درگیر” باقی مانده است. این کمیته در گزارش خود به شورای امنیت گفته بود: “وضعیت کلی همچنان فعال است” و با وجود تلفات سنگین این گروه و کاهش فعالیت در سوریه و عراق، خطر تجدید حیات آن همچنان وجود دارد. در این بیانیه آمده است: “این گروه استراتژی خود را تطبیق با شرایط فعلی قرار داده و با مردم محلی عراق و سوریه ادغام شده است و در انتخاب نبردهایی که انتظار می رود منجر به تلفات شود، محتاط است” از این رو “شبه نظامیان بیشتری را از اردوگاه های شمال شرقی سوریه و جوامع اسیب پذیر از جمله در کشورهای همسایه، دوباره جمع آوری و استخدام کرده است.”

ظرفیت نیروی انسانی زندانی در سوریه

اگرچه این گروه عمداً عملیات های خود را برای تسهیل استخدام و سازماندهی مجدد کاهش داده، اما این کمیته خاطرنشان کرد که نزدیک به 11 هزار شبه نظامی مظنون داعش در شمال شرقی سوریه در تاسیسات متعلق به نیروهای دموکراتیک سوریه (SDF) به رهبری کردها نگهداری می شوند که نقش برجسته ای در جریان حملات داعش ایفا کردند. شمال شرقی سوریه شامل دو اردوگاه است که کارشناسان می گویند حدود 55 هزار نفر را با ادعای ارتباط یا ارتباط خانوادگی با داعش در خود جا داده و در شرایط “سخت” زندگی می کنند. هییت کارشناسان گزارش دادند که داعش همچنان به استخدام کودکان در اردوگاه های پرجمعیت ادامه می دهد.

اگرچه در حال حاضر مهار داعش در سوریه و افغانستان دشوار است؛ اما با وجود کاهش کلی تهدیدات نسبت به روزهای اوج خون ریزی داعش، این گروه به حملات متعدد در عراق، سوریه ادامه می دهد و وابستگان به داعش در افریقا و بخش هایی از آسیا به طور فزاینده ای فعالیت خود را استمرار داده اند. ازاین رو در سال های اخیر، داعش فعالیت های خود را در جنوب صحرای افریقا، از جمله نیجریه در غرب افریقا، جمهوری دموکراتیک کنگو در افریقای مرکزی و موزامبیک در افریقای جنوبی انجام داده است. همچنین داعش از یک مزیت جغرافیایی در افغانستان در امتداد مرز پاکستان با نام استان خراسان یا داعش خراسان برخوردار است که نزدیک ترین مرز به ایران به شمار می رود.

نابودی داعش امکان پذیر است؟

به طور خلاصه، تشدید حملات داعش در سوریه نشان می دهد که شکست نهایی این گروه به عنوان بخشی از تغییر فاز از خلافت به یک سازمان بوروکراتیک غیرمتمرکز و متکی به تاکتیک های جنگی سنتی قبلی به وسیله حملات فرسایشی و جنگ چریکی، امکان پذیر نیست. با وجود تضعیف سازمان در عراق، سوریه، داعش به حملات مرگبار ادامه می دهد و توانایی اثبات شده ای برای انجام عملیات های پیچیده دارد که به وضوح در افریقا و جنوب آسیا درحال رشد است. ناظران سیاسی معتقدند یکی از دلایل چنین رشد فزاینده ای به تغییر در اولویت های استراتژیک ایالات متحده به سمت مسایل دیگر مانند رقابت با چین و روسیه باز می گردد.

عوامل ناتوانی داعش در آینده

چهار سال پس از شکست، داعش تلاش کرده است تا به حمله علیه دشمنان خود در سوریه و عراق ادامه دهد. آنها در این تلاش با چندین شانس بزرگ از جمله پاندمی Covid-19، عملیات نظامی ترکیه در شمال غربی سوریه و اختلافات فرقه ای در سوریه و عراق همراه بودند که به تقویت این گروه منجر شد. بااین حال، این گروه نتوانسته است از این فرصت ها استفاده کند. از جمله فرصت های دیگر داعش برای تهدید افزایی علیه ایران، جنگ غزه و مسایل اقتصادی و اجتماعی درون جامعه ایرانی است که توجه سیاستگذار امنیتی را از موضوعات ذاتا امنیتی به موضوعات فرهنگی جلب کرده است.

از سوی دیگر شرایط در سوریه و عراق علیه بازگشت داعش است. هنگامی که داعش در سال 2014 خلافت خود را اعلام کرد، هر دو کشور از عواقب بی ثباتی طولانی مدت ناشی از فرقه گرایی مذهبی و منازعات پس از بهار عربی 2011 رنج می بردند. اکنون حکومت سوریه کنترل بسیاری از مناطق در مناطق مرکزی و شرقی کشور را که پس از سال 2011 از دست داده بودند، به دست آورده اند و ارتش و سرویس های امنیتی عراق در حال توسعه ظرفیت های نظامی خود هستند.

عامل دوم، آن است که محبوبیت گروه های سلفی افراطی مانند داعش و جبهه النصره به شدت کاهش یافته است، به ویژه در جوامعی که این گروه ها در آن رشد کرده بودند و روزانه شاهد اعدام هزاران نفر به عنوان “کافران” و “خاینان” بودند. اما این جوامع غالباً به حکومت مدنی سکولار متعهد شدند.

سومین عامل جلوگیری از بازگشت داعش، ماهیت جمعیت در مناطقی است که این گروه در حال حاضر حضور دارد. هنگامی که نیروهای دموکراتیک سوریه و نیروهای ایتلاف قلمرو عراق و سوریه را از داعش باز پس گرفتند، پیروان محلی آن یعنی کسانی که به طور مستقیم برای این سازمان کار می کردند یا دیگرانی که دکترین های آن را طرح ریزی کرده بودند – مجبور به فرار به کشورهای همسایه یا مناطق تحت کنترل قدرت های دیگر مانند شمال سوریه شدند. با این مهاجرت، داعش از پایگاه مردمی خود جدا شده و در معرض عقب نشینی های بیشتر قرار گرفت.

عامل چهارم ناتوانی داعش در جذب نیروهای جدید برای تکمیل صفوف خود است. بازگرداندن خلافت داعش به نیروی انسانی قابل توجهی نیاز دارد و فقدان سربازان جدید باعث می شود این سازمان تلاش کند هزاران جنگجوی بازداشت شده خود را در زندان های SDF آزاد کند. در 20 ژانویه 2021، گروه های وابسته به داعش به زندان السینا در الحسکه، شهری در شمال شرقی سوریه حمله کردند. با این حال، این حمله شکست خورد زیرا نیروهای ایتلاف به کمک SDF آمدند و داعش در نهایت ده ها جنگجوی خود را که در داخل زندان بازداشت شده بودند از دست داد.

پنجمین و آخرین عاملی که احیای داعش را به عنوان یک پروژه سیاسی خنثی کرده است، کاهش گسترش سلاح و ازدست دادن منابع مالی است. ظهور داعش به مقادیر زیادی سلاح متکی بود، مانند آنهایی که پس از تصرف موصل به دستاورد و حضور خود را تا زمان سقوط در البغوز حفظ کرد. کمبود تسلیحات فعلی بسیاری از توانایی های نظامی سازمان را از بین می برد و مجبور خواهد شد به تاکتیک های چریکی و جنگ فرسایشی متوسل شود – استراتژی که سازمان را زنده نگه می دارد.

در یک جمع بندی، از بین رفتن هر یک موانع گفته شده در بالا به طور مستقیم یا غیرمستقیم به تقویت داعش در مرزهای ایران منجر خواهد شد. همچنین این احتمال وجود دارد که موانع گفته شده با هدف ایجاد دشمنی مشترک، از سوی یکی از کشورهای متخاصم با ایران تضعیف شده و در نتیجه بازسازی داعش را تسریع کند.

311213